مسعود بُربُر: فرارسیدن بهار از گذشته‌های دور با عطر و طعم گیاهانی گره خورده است که به «سبزی صحرایی» معروف شده‌اند و خاطرات بسیاری از ایرانیان از نوروز٬ گشت و گذار در طبیعت و یافتن و چیدن گونه‌های گیاهی خوراکی را هم شامل می‌شده است. اکنون اما تغییرات اقلیمی، تخریب طبیعت و برداشت بی‌رویه این گیاهان باعث شده بسیاری از آنها در معرض انقراض باشند و ممنوعیت برداشت نیز نتوانسته آنچنان که باید به بقای این ساکنان دیرین کشورمان کمکی کند.
یک فعال محیط زیست در این باره به خبرنگار مهر می‌گوید: رسم برداشت گیاهان خوراکی و دارویی از دیرباز در کوهستان‌های زاگرس و البرز و حتی مراتع٬ کمابیش رواج داشته است اما چند سالی است عده‌ای به صورت حرفه‌ای و تجاری وارد این عرصه شده و کوهستان‌های بی‌پناه و خسته از بی‌مهری انسان و طبیعت را جولانگاه طمع‌ورزی خویش قرار داده‌اند.
مسعود امیرزاده در توضیح اینکه چرا برداشت این گیاهان در شرایط کنونی مجاز نیست٬ می‌گوید: شرایط با گذشته فرق کرده و طبیعت کوهستانی ما به دلایل مختلف از جمله کاهش بارش، تغییر اقلیم، افزایش جمعیت کوهنورد و چرای بی‌رویه در وضعیت کاملا شکننده‌ای قرار دارد. درست در این شرایط خطرناک تجارت گیاه و ریشه‌کنی مزید بر فلاکت‌های طبیعت ایران‌زمین شده و تبدیل به عاملی مهم برای فقر پوشش گیاهی، افزایش فرسایش، کاهش نفوذ آب و تشدید بحران‌های زیست محیطی شده است.
وی با اعلام اینکه این گونه‌های ارزشمند به علت رواج مصرف دچار قیمت‌های نجومی شده و از همین رهگذر نسلشان به شدت در معرض خطر است به کرفس کوهی اشاره می‌کند که به قولی حتی نسل آن منقرض شده است و در سال‌های گذشته تا کیلویی ۸۰ هزار تومان هم به فروش می‌رفت.
حال و روز گیاهان کشور خوب نیست
امروزه اغلب مردم و کارشناسان به اهمیت موضوع تنوع زیستی آگاهند اما در نگاه اول تنوع زیستی تنها به حیات وحش و خطر انقراض گونه‌هایی چون پلنگ و یوزپلنگ محدود می‌شود و به تنوع زیستی گونه‌های گیاهی آنچنان که باید توجهی نمی‌شود.
دکتر حسین آخانی در این باره می‌گوید: گیاهان ما اوضاعشان خوب نیست و دلیل آن هم بیشتر این است که ما در همه جای ایران چَرای بی‌رویه داریم، تخریب‌های بسیار زیاد و جاده‌کشی‌های گسترده شده است و مسافران بسیار زیادی می‌توانند به راحتی همه جا بروند و زندگی خیلی از گیاهان را به خطر انداخته‌اند.
عضو هیئت علمی دانشکده علوم دانشگاه تهران درباره تکثیر مصنوعی این گیاهان تصریح می‌کند: اینکه بخواهیم گیاهی که در طبیعت و در یک زیستگاه خاص رشد می‌کند را جای دیگری ببریم بسیار سخت‌تر از آن است که در محیط خودش از آن نگهداری کنیم. ضمن این که در کشور ما آنچنان تشکیلاتی نداریم که بتواند گیاهانی که بسیار نادر یا در حال انقراض هستند را در باغ گیاهشناسی یا مثلاً ذخیره‌گاه‌های بذر و … نگهداری کند. بنابراین ارزان‌ترین و آسان‌ترین کار همین است که این‌ها در محیط طبیعی خودشان نگهداری بشوند.
این دانش‌آموخته گیاهشناسی از دانشگاه مونیخ آلمان تأکید می‌کند: برای این کار سازمان‌های مسئول جلوگیری از انقراض گونه‌های گیاهی و جانوری، به خصوص سازمان حفاظت از محیط زیست و سازمان جنگل‌ها و مراتع باید به طور مشخص درمورد وضعیت تمامی گونه‌های گیاهی اطلاعات لازم را داشته باشند و کارشناسانشان هم آموزش‌های لازم را دیده باشند.
وی یادآوری می‌کند: باید گونه‌های گیاهی را بر اساس طبقه‌بندی‌های شناخته شده به‌خصوص طبقه بندی IUCN که مربوط به اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت است، چه در سطح ملی و چه در سطح استانی طبقه‌بندی کنیم و به هر استانی ابلاغ کنیم که این گونه‌های گیاهی در محدوده استان شما در سطح ملی یا در سطح استانی نیاز به حفاظت دارد. بعد هم آن سازمان باید طبق دستورالعملی متناسب با آن طبقه‌بندی تمهیدات حفاظتی را اعمال کند اما متأسفانه ما اصلاً در زمینه گونه‌های گیاهی چنین مساله‌ای را نداریم.
آیین نامه گیاهان توسط دستگاه ها جدی گرفته نمی شود
آخانی تصریح می‌کند: سازمان جنگل‌ها و مراتع برای تمامی این گونه‌ها، چه گونه‌های دارویی و چه گونه‌های زینتی، دارای آیین‌نامه است و حتی می‌تواند کسانی که این‌ها را به مقدار قابل توجهی جمع‌آوری کنند٬ جریمه کند اما واقعیت امر این است که در کارگروه مربوطه در سازمان جنگل‌ها که من هم یکی دو سال عضوش بودم متأسفانه یک آیین‌نامه قدیمی وجود دارد و همان آیین‌نامه هم چندان توسط دستگاه‌های استانی جدی گرفته نمی‌شود.
وی تأکید می‌کند: از همه مهم‌تر درخواستی است که وقتی عضو آن کمیته بودم پیشنهاد دادم مبنی بر این که ما باید برای تمام گونه‌هایی که در کشور داریم، چه در سطح ملی و چه در سطح استانی، رتبه‌های حفاظتی را بر اساس طبقه‌بندی IUCN تعیین کنیم. این کار متأسفانه انجام نشده و به همین دلیل هم هست که تخلف زیادی صورت می‌گیرد و سازمان جنگل‌ها و مراتع و سازمان حفاظت از محیط زیست هم وظایف خودشان را برای جلوگیری از این تخلفات انجام نمی‌دهند.
درباره وضعیت گونه های گیاهی اطلاع دقیقی نداریم
آخانی درباره گونه‌های شاخصی که بیش از دیگر گیاهان در معرض خطر هستند٬ می‌گوید: بسیاری از گونه‌های مربوط به تیره‌های نرگس و همین‌طور لاله از گونه‌هایی هستند که مردم در بهار به این‌ها توجه می‌کنند. به‌خصوص گیاهانی مثل والک و خود نرگس و لاله‌های واژگون را جمع‌آوری می‌کنند درحالی که متأسفانه جمعیت بسیاری از این‌ها در حال کاهش است و با توجه به اینکه هیچ سازمانی در این کشور به طور مشخص در مورد وضعیت گونه‌ها اطلاعات دقیق ندارد ما الان حتی نمی‌توانیم بگوییم کدام گونه‌ها واقعاً منقرض شده یا در حال انقراض است و یا نابود می‌شود. این یکی از خلأهای جدی است که در کشور ما وجود دارد.
از سوی دیگر گیاهان در معرض خطر محدود به نقاط خاصی از کشور نیستند. جدای از گونه‌های نرگس و لاله که در بسیاری از نقاط کشور دیده می‌شوند اغلب نقاط کشور، به ویژه مناطق کوهستانی با این مساله دست و پنجه نرم می‌کنند.
سرطان زا بودن «کندل کوهی» هم مانع تعرض مردم نشد
بیلهَر یا کندل کوهی که در بلندی‌های بالای ۲۵۰۰ متر در استان کهگیلویه و بویراحمد می‌روید یکی از این گیاهان است. مردم بومی آن را به صورت خوراکی و همراه با ماست یا به صورت ترشی مصرف می‌کنند. این گیاه علیرغم اینکه توسط منابع طبیعی به عنوان گیاهی سرطان‌زا معرفی شد به علت شدت برداشت در معرض خطر انقراض قرارگرفته است.
گیاه بن سرخ نیز یک گیاه گل‌دار است که به طور وحشی می‌روید و بومی ایران است. بن سرخ و کرفس کوهی دو گونه گیاهی استان کهگیلویه و بویراحمد است که بر اثر تخریب و استفاده بی‌رویه در معرض خطر انقراض قرار دارند. علاوه بر این دو گونه آویشن دنایی و تره کوهی نیز در همین استان دچار بوته‌کنی بی‌رویه توسط برخی افراد سودجو هستند که نهادهای مربوطه هر سال با فرارسیدن فصل بهار آمارهای متنوعی از توقیف شدن خودروهای حامل آنها را منتشر می‌کنند.
در استان چهارمحال و بختیاری نیز ۱۰۰ گونه گیاهی دارویی، خوراکی و علوفه‌ای در خطر انقراض قرار دارد. برخی از این گونه‌ها مانند مریم گلی به دلیل داشتن رویشگاه خاص و محدودیت شرایط محیطی و گونه‌های دیگری همچون ثعلب و کرفس به سبب کم بودن فرصت تولیدمثل و بذر و نابودی پیش از تکمیل مراحل رشد، در معرض خطر انقراض قرار گرفته است.
استان ایلام نیز در فصل بهار با برداشت بی‌رویه گیاهان دست و پنجه نرم می‌کند. تغییرات منفی اقلیمی، فرسایش خاک و برداشت بی‌رویه از مراتع و علف‌زارها در سال‌های گذشته موجب تخریب رویشگاه‌های استان ایلام شده است به نحوی که زنگ خطر انقراض و نابودی برخی گیاهان دارویی و غذایی چون علف چشمه (تش نداری) تره کوهی (پیچک) و شاه تره (ترگ) اکنون به صدا درآمده است.
کوهنوردان، دیدبان گیاهان کوهستانی می‌شوند
اطلاع‌رسانی و مشارکت مردمی یکی از مهم‌ترین مواردی است که برای رفع مشکل برداشت بی‌رویه گیاهان از طبیعت باید از آن بهره گرفت. عباس محمدی، مدیر انجمن دیدبان کوهستان می‌گوید: بهار در پیش است و یقیناً امسال هم انبوهی از برداشت‌کنندگان غیرمجاز سبزی‌ها و بوته‌ها راهی کوه‌ها و دشت‌ها خواهند شد و با چیدن این گیاهان موجب فرسایش هرچه بیشتر خاک گرانبهای کشور خواهند شد.
وی با بیان اینکه این‌گونه کارها از امری تفننی و کم‌زیان بدل به یک سودجویی حرفه‌ای و بی‌رحمانه شده که با هیچ معیار قانونی و اخلاقی همخونی ندارد، می‌گوید: ضرورت دارد غیرقانونی بودن برداشت گیاهان گوشزد شود و برخورد لازم با متخلفان صورت گیرد. پیشنهاد می‌شود که ضمن هماهنگی با شهرداری‌ها و نیروی انتظامی و دیگر ضابطان قضایی جلوی فروش این‌گونه سبزی‌ها در فروشگاه‌ها گرفته شود.
محمدی در پایان اعلام کرد که جامعه کوهنوردی کشور آمادگی دارد که در زمینه دیدبانی مناطق و دادن گزارش تخلفات به ماموران رسمی همکاری لازم را با سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری داشته باشد.
اکنون باید دید آیا با آگاهی‌رسانی گسترده در رسانه‌ها، مشارکت فعالان و انجمن‌های دوست‌دار طبیعت و اعمال نظارت نهادهای مسئول همچون سازمان جنگل‌ها و سازمان محیط زیست بهار امسال بار دیگر هنگامه زایش طبیعت خواهد بود یا فصلی تلخ و سیاه که در آن آخرین بازماندگان این جانداران ارزشمند و بی‌زبان کشور لگدمال بی‌اطلاعی و ناآگاهی سودجویان می‌شوند.
قابل ذکر است بخش چهاردانگه یکی از بهترین مناطق برای رشد گیاهان کوهستانی و گیاهان دارویی است. امیدواریم که کسانی که به ویژه برای صعود به کوهستان می روند موضوع حفظ گونه های گیاهان کوهستانی که به دلیل رویش در شرایط خاص در معرض نابودی قرار دارند را جدی بگیرند تا پس از جدی شدن موضوع انقراض گونه های ارزشمند جانوری این بار شاهد انقراض گونه های ارزشمند گیاهی نباشیم.
