طبق آخرین گزارشات کاوش «کاخ جهان‌نما» از جمله آثار بازمانده از شهر تاریخی فرح‌آباد ساری که به مدت ۳۵ روز است که ادامه دارد به روز‌های پایانی خود رسیده است. باستان سناسان در گمانه‌زنی اول که در سمت شمال شرقی کاخ صورت گرفته، به کف اولیه کاخ رسیدند و گمانه دوم در مسیر آب راه حوض با طرح شمسه از سوی سرپرست هیئت و گروه باستان‌شناسان در حال انجام است. اما این کاخ چه سرگذشتی دارد و چرا حتی مردم بومی ساری و فرح آباد آشنایی چندانی با این مجموعه تاریخی بیخ گوششان ندارند؟
در شهر ساری و حوالی آن بناهای تاریخی بسیار با ارزشی از دوران مختلف برجای مانده که متاسفانه به دلایلی بر اثر کم توجهی در مسیر استهلاک و نابودی قرار گرفته اند. یکی از این دلایل شاید باور غلط به این مسئله است که این شهر به علت داشتن جاذبه های طبیعی همه ساله میزبان گردشگران است نیازی به برجسته کردن ابعاد تاریخی خود ندارد اما این مسئله رفته رفته در هویت مردمان این منطقه اثر گذاشته و شکافی عمیق میان آن ها و گذشتگانشان ایجاد نموده است. به طوری که بیشتر مردم ساری و حوالی آن اطلاعات زیادی از تاریخ و تمدن این شهر ندارند و جز اسم «سارویه» چیز دیگری از گذشته آن نمی دانند.
در ابتدا باید گفت مجموعه تاریخی فرح آباد در پانزده کیلومتری شهر ساری و دو کیلومتری دریای مازندران واقع شده است. بناهای مجموعه فرح آباد شامل کاخ، پل، مسجد، آب انبار، حمام، کاروانسرا، مدرسه، بازار و خیابانهای متعددی بوده است که در اطراف رود تجن ساخته بودند. منابع و متون تاریخی موقعیت جغرافیایی این بناها را در روستای طاحان، نزدیک بندری به همین نام که در عهد صفویه بندری آباد و معتبر بوده است تعیین کرده اند. این منطقه از مازندران به دلیل ساروی بودن مادر شاه عباس به شدت مورد توجه وی بود و در دوران صفویه مشهورترین و پررونق ترین بندر شمال ایران به شمار می آمد. شاه عباس بسیار به ساری علاقه داشت و بسیاری از تابستان ها را به این شهر شمالی سفر می کرد. به عقیده برخی صاحب نظران به علت استفاده همزمان از معماری شرقی و غربی آن دوران در ساخت این بنا بود که نام آن «جهان نما» گذاشته شد.
هرچند که این بنا تا مرز تخریب پیش رفت اما آنچه از بقایای آن مشاهده می شود دلالت بر شکوه و زیبایی آن در عهد صفوی دارد. معماری این مجموعه به معماری دیگر بناهای عهد صفوی در قزوین، صفی آباد و تا حدودی اصفهان شبیه است. اسکندربیک منشی در کتاب عالم آرای عباسی شکل گیری بندر فرح آباد را شرح داده و از بناهایی به نام «دارالسرور و دارالسلطنه» در این منطقه نام می برد.
کاخ جهان نما مانند سایر کاخهای صفوی در وسط باغی بزرگ به صورت دو طبقه ساخته شده و تمام قسمت داخلی کاخ با نقاشی و تزیینات مختلف آراسته شده است. توصیف کاخ جهان نمای فرح آباد را می توان در بیشتر سفرنامه های هیأتهای خارجی که هنگام اقامت شاهان صفوی در مازندران به این ناحیه آمده اند، مطالعه کرد.
فریزر می نویسد: «از فرح آباد که به امر شاه عباس و در اوج قدرت آن پادشاه پی افکنده شد، اینک ویرانه هایی به جای مانده است. این ویرانه ها در دهانه ی رود تجن که از ساری می گذرد، قرار گرفته است و از خود شهرساری هفده مایل فاصله دارد. در اینجا ویرانه ی کاخ شاهی با «حرم» و «اندرون» بعلاوه بقایای مسجد زیبا و بازارها بر جای مانده است. این ابنیه را با اسلوبی صحیح و محکم ساخته اند، اما هوای این ایالت چنان مرطوب است که اکنون تمامی آنها را به تلّی از خاک بدل کرده است. »
همچنین دونالد ویلبر، که شرح نسبتاً کاملی از کاخ جهان نما درکتاب «باغها و کوشکها» نوشته، معتقد است که کاخ مزبور در خارج از میدان شهر، مشرف به دریای خزر بوده و طرح آن نیز مانند کاخهای «اشرف البلاد» بوده است.
تا بهمن ماه سال گذشته و پیش از همه گیری کرونا در ایران قرار بود که این کاخ در ایام نوروز ۹۹ برای بازدید گردشگران داخلی و خارجی آماده و بازگشایی شود اما متاسفانه پاندمی کووید-۱۹ بازهم فرصت آشنا شدن با پیشینه خود را از مردم ساری گرفت.
رونق و آبادانی فرح آباد در اواخر سلطنت شاه عباس دوم بتدریج به پایان رسید و طبق نوشته مورخان در ۱۰۷۶ هجری به دست قزاقان روسی- که در کسوت بازرگان به بندر فرح آمده بودند- غارت شد و سپس به آتش کشیده شد و ساکنان آن قتل عام شدند. بعد از این حمله فرح آباد روی آبادانی به خود ندید و از آن همه عظمت چیزی باقی نماند و به روستای کوچکی مبدل شد.
در کاخ جهان نما در سال ۸۵ یک فصل گمانه زنی و در سال‌های ۸۸، ۹۰ و ۹۱ دو فصل کاوش انجام شد و بخشی از معابر، کاخ، اسکله، برج و همچنین قسمت‌های دیگری از این مجموعه ارزشمند کشف شد. در حال حاضر نیز گمانه زنی برای شناسایی آثار معماری از جمله آبراه‌ها، معبر و مسیر دسترسی در این کاخ در حال انجام است اما همچنان شناسایی بافت اصلی شهر و آثار معماری آن مستلزم کاوشهای باستانشناسی بیشتر در منطقه است./عبارت
