ساری، شهری که در تاریخ جا ماند

طبق آخرین گزارشات کاوش «کاخ جهان‌نما» از جمله آثار بازمانده از شهر تاریخی فرح‌آباد ساری که به مدت ۳۵ روز است که ادامه دارد به ‌روز‌های پایانی خود رسیده است. باستان سناسان در گمانه‌زنی اول که در سمت شمال شرقی کاخ صورت گرفته، به کف اولیه کاخ رسیدند و گمانه دوم  در مسیر آب ‌راه حوض با طرح شمسه از سوی سرپرست هیئت و گروه باستان‌شناسان در حال انجام است. اما این کاخ چه سرگذشتی دارد و چرا حتی مردم بومی ساری و فرح آباد آشنایی چندانی با این مجموعه تاریخی بیخ گوششان ندارند؟

در شهر ساری و حوالی آن بناهای تاریخی بسیار با ارزشی از دوران مختلف برجای مانده که متاسفانه به دلایلی بر اثر کم توجهی در مسیر استهلاک و نابودی قرار گرفته اند. یکی از این دلایل شاید باور غلط به این مسئله است که این شهر به علت داشتن جاذبه های طبیعی همه ساله میزبان گردشگران است نیازی به برجسته کردن ابعاد تاریخی خود ندارد اما این مسئله رفته رفته در هویت مردمان این منطقه اثر گذاشته و شکافی عمیق میان آن ها و گذشتگانشان ایجاد نموده است. به طوری که بیشتر مردم ساری و حوالی آن اطلاعات زیادی از تاریخ و تمدن این شهر ندارند و جز اسم «سارویه» چیز دیگری از گذشته آن نمی دانند.

در ابتدا باید گفت مجموعه تاریخی فرح آباد در پانزده کيلومتري شهر ساري و دو کيلومتري درياي مازندران واقع شده است. بناهاي مجموعه فرح آباد شامل کاخ، پل، مسجد، آب انبار، حمام، کاروانسرا، مدرسه، بازار و خيابانهاي متعددي بوده است که در اطراف رود تجن ساخته بودند. منابع و متون تاريخي موقعيت جغرافيايي اين بناها را در روستاي طاحان، نزديک بندري به همين نام که در عهد صفويه بندري آباد و معتبر بوده است تعيين کرده اند. این منطقه از مازندران به دلیل ساروی بودن مادر شاه عباس به شدت مورد توجه وی بود و در دوران صفویه مشهورترین و پررونق ترین بندر شمال ایران به شمار می آمد. شاه عباس بسیار به ساری علاقه داشت و بسیاری از تابستان ها را به این شهر شمالی سفر می کرد. به عقیده برخی صاحب نظران به علت استفاده همزمان از معماری شرقی و غربی آن دوران در ساخت این بنا بود که نام آن «جهان نما» گذاشته شد.

هرچند که این بنا تا مرز تخریب پیش رفت اما آنچه از بقاياي آن مشاهده مي شود دلالت بر شکوه و زيبايي آن در عهد صفوی دارد. معماری اين مجموعه به معماری ديگر بناهاي عهد صفوي در قزوين، صفي آباد و تا حدودي اصفهان شبيه است. اسکندربيک منشي در کتاب عالم آراي عباسي شکل گيري بندر فرح آباد را شرح داده و از بناهايي به نام «دارالسرور و دارالسلطنه» در این منطقه نام مي برد.

کاخ جهان نما مانند ساير کاخهاي صفوي در وسط باغي بزرگ به صورت دو طبقه ساخته شده و تمام قسمت داخلي کاخ با نقاشي و تزيينات مختلف آراسته شده است. توصيف کاخ جهان نماي فرح آباد را مي توان در بيشتر سفرنامه هاي هيأتهاي خارجي که هنگام اقامت شاهان صفوي در مازندران به اين ناحيه آمده اند، مطالعه کرد.

فريزر مي نويسد: «از فرح آباد که به امر شاه عباس و در اوج قدرت آن پادشاه پي افکنده شد، اينک ويرانه هايي به جاي مانده است. اين ويرانه ها در دهانه ي رود تجن که از ساري مي گذرد، قرار گرفته است و از خود شهرساري هفده مايل فاصله دارد. در اينجا ويرانه ي کاخ شاهي با «حرم» و «اندرون» بعلاوه بقاياي مسجد زيبا و بازارها بر جاي مانده است. اين ابنيه را با اسلوبي صحيح و محکم ساخته اند، اما هواي اين ايالت چنان مرطوب است که اکنون تمامي آنها را به تلّي از خاک بدل کرده است. »

همچنين دونالد ويلبر، که شرح نسبتاً کاملي از کاخ جهان نما درکتاب «باغها و کوشکها» نوشته، معتقد است که کاخ مزبور در خارج از ميدان شهر، مشرف به درياي خزر بوده و طرح آن نيز مانند کاخهاي «اشرف البلاد» بوده است.

تا بهمن ماه سال گذشته و پیش از همه گیری کرونا در ایران قرار بود که این کاخ در ایام نوروز ۹۹ برای بازدید گردشگران داخلی و خارجی آماده و بازگشایی شود اما متاسفانه پاندمی کووید-19 بازهم فرصت آشنا شدن با پیشینه خود را از مردم ساری گرفت.

رونق و آباداني فرح آباد در اواخر سلطنت شاه عباس دوم بتدريج به پايان رسيد و طبق نوشته مورخان در 1076 هجري به دست قزاقان روسي- که در کسوت بازرگان به بندر فرح آمده بودند- غارت شد و سپس به آتش کشيده شد و ساکنان آن قتل عام شدند. بعد از اين حمله فرح آباد روي آباداني به خود نديد و از آن همه عظمت چيزي باقي نماند و به روستاي کوچکي مبدل شد.

در کاخ جهان نما در سال ۸۵ یک فصل گمانه زنی و در سال‌های ۸۸، ۹۰ و ۹۱ دو فصل کاوش انجام شد و بخشی از معابر، کاخ، اسکله، برج و همچنین قسمت‌های دیگری از این مجموعه ارزشمند کشف شد. در حال حاضر نیز گمانه زنی برای شناسایی آثار معماری از جمله آبراه‌ها، معبر و مسیر دسترسی در این کاخ در حال انجام است اما همچنان شناسايي بافت اصلي شهر و آثار معماري آن مستلزم کاوشهای باستانشناسي بیشتر در منطقه است./عبارت