گستره زبان مازندراني
نويسنده : حامد خليلي ازني
زبان مازَندَرانی (مازنی یا مازرونی یا طبری / تبری) نام یکی از زبانهای ایرانی است که در زیرشاخهٔ زبانهای کنارهٔ دریای خزر از شاخهٔ زبانهای شمال‌غربی قرار دارد. این زیرشاخه شامل زبانهای تالشی، هرزندی، گورانی، گیلکی، مازندرانی، برخی از زبانهای تاتی و سمنانی می‌باشد که از دیدگاه تاریخی به زبان پهلوی اشکانی وابسته‌اند.[ويكيپديا]
نویسندگان مسالک و ممالک در نخستین قرنهای اسلامی در ذیل گفتار دیلمان و طبرستان از این گویش یاد می‌کنند. ابوعبدالله مقدسی می‌گوید: «زبان کومش و گرگان به هم نزدیک است. ها بکار می‌برند و می‌گویند هاکن و هاده و آن را حلاوتی‌ست، و زبان مردم طبرستان بدانها نزدیک است مگر در آن شتاب است».[ احسن التّقاسیم فی معرفة الاقالیم، ص ۳۶۸] از این گونه نوشته‌ها فقط پیداست که گویش طبری را در قرنهای نخستین اسلامی بازشناخته‌اند ولی از آنچه در ادامه می‌آید می‌توان دریافت که به این گویش نوشته‌ها و شعرهایی بوده که امروز پاره‌ای از آنها به ما رسیده‌است. این نامها و نوشته‌های اندک نشان می‌دهد که چون طبرستان پس از برافتادن شاهنشاهی ساسانی مدتها از دایره نفوذ خلافت بیرون بوده و چندین قرن حکومت محلی داشته این گویش دارای سنت ادبی شده و این سنت پس از برافتادن آن حکومتها از میان رفته است(واژه‌نامهٔ طبری، صادق کیا، انتشارات دانشگاه تهران، سال 1327، ص 10)
مازندراني گويش يا زبان؟
زبان مازندرانی در تمام سطوح ساختاری سه گانه: آوایی، واژگانی و نحوی ویژگیهایی دارد که آن را از زبان فارسی معیار امروزی متمایز می‌سازد. در واقع، اگر بدون در نظر گرفتن عوامل غیرزبانی و تنها بر معیارهای زبانی تکیه کنیم، اطلاقِ اصطلاح “گویش” برای گونه مازندرانی مسلماً از لحاظ علمی مشکل آفرین خواهد بود.[ همگرایی و دوزبانگونگی در گویش مازندرانی، محمد عموزاده، پژوهشنامه علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه مازندران، سال دوم، شماره ششم و هفتم، سال 1381].
پراکندگی این زبان در نیمه شمالی ايران است و به جز استان مازندران که نام این زبان از آن گرفته شده در استان‌های گلستان، تهران و سمنان نیز در میان برخی از آن مناطق رواج دارد. پاره‌ای از ایل‌های کوچ‌نشین که در شمال ایران به سر می‌برند نیز مازندرانی‌زبان هستند.
علاوه بر ايران در افغانستان توسط مهاجريني كه توسط امير تيمور به آنجا مهاجرت كردند به زبان مازندراني سخن مي گويند
زبان مازندراني در كشور افغانستان
چنانكه گروهي از مازندرانيان از فيروزكوه در زمان امير تيمور و بخواسته ي وي در سده ي پانزدهم ميلادي به افغانستان كوچ كرده اند و اين قوم زبان و فرهنگ مازندراني را در محيط خود حفظ كرده و رواج داده اند. اين قوم فيروزكوهي اكنون در منطقه مسير رود مرغاب در شرق و شمال شرقي قلعه نو زندگي مي كنند و جمعيت آنه بيش از نود هزار نفر مي باشد.( نجف زاده بارفروش، محمد باقر، واژه نامه مازندراني ، بنياد نيشابور، 1368،ص 40)
استان سمنان
1 – اليكايي هاي گرمسار
از جمله ی تبری زبانانی که امروزه خارج از مازندران زندگی می کنند ايل الیکایی ها هستند . اليكايىها که از عشاير شهرستان گرمسار استان سمنان می باشند ، در مقايسه با ساير ايلهاى گرمسار فرهنگ عشايرى خود را بيشتر حفظ كرده و خانوادههاى بيشترى از آنها كماكان زندگى عشايرى دارند .ييلاق آنها شامل ارتفاعات شمال گرمسار معروف به گيلور و مناطق ييلاقي فيروزكوه، دماوند ، لار و پلور است . قشلاق آنها حواشي كوير شرق و غرب گرمسار است . اليكايي ها كه عمدتاً در اوايل قرن حاضر در روستاهاي دشت گرمسار اسكان يافته اند، بنيان روستاهاي متعدد از جمله فروان ، عدل آباد ، نورالدين آباد ، ده پيران ، حاجي آباد ، سهرابخاني ، كهن تل (گندل) ، رمضان قره، احمدآباد، غياث آباد (نوده خالصه) را نهاده اند . بخشي از جمعيت اليكايي نيز شهرنشين شده و در شهرهاي گرمسار و آرادان و يا شهرهاي خارج از شهرستان (تهران و ورامين) به سر مي برند . ( شاه حسيني ، عليرضا ، كوچندگان سرزمين خورشيد درخشان، 1382، حبله رود، )
منشا ايل الیکایی ، «اليكا» است كه از منطقه اي به همين نام در چالوس به اين منطقه آمده اند . اين ايل شامل نه طايفه است كه عبارتند از گيلوري ، قندالي ، قاسمي ، عاشوري ، ابوالي يا ابولي ، شاه حسيني ، قنبري ، گليني و كاشاني و به گويش اليكايي از زبان تبری که شبیه گویش ساروي است سخن مي گويند. ( شاه حسيني، عليرضا ، گويش ايلكايي ، 1384، حبله رود، ص 22)
2 – شهر ديباج (چهارده كلاته ) تويه دروار و تعدادي از روستاهاي ديگر مانند سرخده ، اگره ، سياپره در شهرستان دامغان به زبان مازندراني صحبت مي نمايند. ( شاه حسيني، عليرضا ، ديباج، 1384، حبله رود، ص 142)
3 – شهرستان مهدي شهر
روستا هاي بخش شهميرزاد شهرستان مهدي شهر به زبان مازندراني سخن مي گويند.
زبان سنگسري از زبان هاي ايراني است كه با خوارزمي قديم ومازندراني امروز بستگي دارد و از گويش هايي است كه از دوره اشكاني به جاي مانده است. ( شاه حسيني، عليرضا ، ايل سنگسري ، 1390، حبله رود، ص 33)
استان گلستان
1- گویش كردكوی: شامل “هزار جریب شرقی، شاه كوه زیارت، بالاجاده، رادكان، گزشرقی و غربی و روستاهای غیر تركمن نشین از زنگی محله گرگان و تا گلوگاه”.
2- گویش علی آباد كتول: شامل نواحی روستایی كوهستانی شمال شاهوار و مناطقی چون كتول، پیچك محله، محمود آباد، فاضل آباد و جلگه‌های غیرتركمن نشین بلوك استارآباد قدیم.
استان تهران
1- قصران باستانی
منطقه قصران باستانی: شامل مناطق لاوشان، فشم، شمشک، گاجره و روستاهای کوهپایه‌ای توچلال تا مناطق غربی رودخانه جاجرود.
زبان عمومی مردم قصران لهجه‌ای از زبان باستانی پهلوی است که زبان طبری یا مازندرانی، که از ریشه‌ی زبانهای دیرین ایرانی است، و عربی و اندکی ترکی، بدان درآمیخته و از زبان دری نیز در قرون اسلامی تاثیر یافته است، و هر چه از ری به مازندران نزدیک تر شوند بر میزان لهجه‌ی مازندرانی به همان نسبت افزوده می‌شود، چنانکه در لهجه‌ی میگون و شهرستانک و لالان و زایگان و روته و گرمابدر و شمشک و دربندسر لهجه‌ی مازندرانی غلبه دارد. [قصران (کوهساران)، حسین کریمیان، جلد دوم، ص 758]
2- منطقه دماوند: شامل نواحی کوهستانی شهرستان دماوند، رودهن، بومهن تا فیروزکوه.
ولی حیف که دیگه توجه زیادی به این زبان نمیشه و واژه های فارسی بسرعت جایگزین اصطلاحات مازنی میشه بارهادیدم و شنیدم که از واژه آب برای اؤ استفاده میشه اون هم تو شبکه تبرستان
در منطقه بالاطالقان به زبان مازندرانی صحبت می شود و روستاهای دیزان و ناریان و مهران و خیکان و پراچان و گته ده و … به زبان طبری طالقانی صحبت می کنند که به گویش چالوس به ویژه گویش انگوران چالوس شباهت دارد.
در شمال گرمسار در منطقه رامه و قالیباف و چهارطاق به زبان مازندرانی صحبت می شود که تلفیقی از گویش شهمیرزادی و فیروزکوهی است.
غرب گرگان و کردکوی و بندرگز و نوکنده و علی اباد کتول و فاضل اباد و لمسک و زنگیان و نودیجه نیز مازندرانی صحبت می کنند و اهالی جنوب گرگان مانند زیارت و شاهکو نیز مازندرانی زبانند.
فیروزکوه و محلات شمالی شهر دماوند و تمام روستاهای شمالی دماوند و ابعلی و بخش هایی از رودهن و بومهن و برخی نقاط لواسان مانند ایرا و وسکاره و منطقه قصران شمیرانات مانند امامه و میگون و لالان و گرمابدر و شمشک و غیره و شمال کرج مانند ولایترود و دیزین و شهرستانک و لانیز و غیره نیز مازندرانی صحبت می کنند.