ـ
پایگاه خبری چهاردانگه: دریای مازندران در حقیقت بزرگترین دریاچه روی زمین است که به علت عظمت آن را دریا می‌نامند، طول و عرض آن را به تفاوت نوشته‌اند که ما در اینجا به ذکر آن می‌پردازیم. طول آن از شمال به جنوب ۱۲۶۰ کیلومتر و حداکثر عرض آن از شرق به غرب ۵۵۰ کیلومتر می‌باشد. مساحت آن را در حدود ۳۷۸۳۹۰ کیلومتر مربع ذکر کرده‌اند.
اما نویسنده کتاب خزر در سه قرن، ارقام دیگری ذکر کرده است از آن جمله طول آن را ۱۰۳۰ کیلومتر و عرض آن را ۲۰۰ تا ۴۰۰ کیلومتر و حجم آب آن را ۷۶ ـ ۷۸ هزار کیلومتر مکعب می‌داند که در حقیقت ۴۴% ذخایر آبی دریاچه‌های کره زمین را تشکیل می‌دهد. همین مؤلف خاطر نشان می‌سازد که حداکثر عمق دریای مازندران ۱۰۲۵ متر است که در مناطق جنوبی آن اندازهگیری شده است.(۱)
نباید فراموش کرد که روس‌ها از دیرباز تحقیقات و مطالعات علمی فراوانی درباره دریای مازندران انجام داده‌اند که ما به کلی از آن غافل بوده‌ایم.
گفتنی است که دریای مازندران ۵/۶ برابر دریاچه آرال و ۱۳ برابر دریاچه بایکال و ۲۰ برابر دریاچه لادوگا می‌باشد. (۲)
سطح دریای مازندران نوسانات متناوب و فصلی دارد که علت آن را احتمالاً تغییرات آب رودخانه ولگا می‌دانند، سطح آن سالیانه حدود ۳/۲۰ سانتی‌متر پائین می‌رود و در طی هفتاد سال اخیر کاهش آب آن فزایش یافته است و سبب خشک شدن سواحل شمالی آن گردیده و فعلاً سطحش ۲۸ متر پایین‌تر از سطح اقیانوس است. (۳)
از اوایل دوران چهارم زمین‌شناسی سیمای کنونی دریای مازندران شکل گرفته است و در طول نصف-النهار کشیده شده است. حدود ۲۰ درصد وسعت این دریا در مناطق شمالی دارای عمقی کمتر از ۱ متر است. (۴)
با نگاهی به نقشه‌های این دریا در پنجاه سال اخیر به نیکی درمی‌یابیم که بخش‌های شمالی و شرقی دریای مازندران به مرور ایام به خشکی گرائیده و این روند کمابیش ادامه دارد.
مهندس احمد بریمانی مؤلف کتاب دریای مازندران که شاید نخستین پژوهشگری باشد که مستقلاً درباره این دریا به تفصیل سخن گفته است، می‌نوسید که سطح این دریا سابقاً از دریای سیاه و بالتیک بزرگتر بوده اما اکنون کوچکتر شده است زیرا تنزل ارتفاع سطح آن از سال ۱۹۲۹ آغاز گردیده است. (۵)
شوری آب این دریا قابل قیاس با دریای آزاد نیست و درجه شوری آن در نواحی مختلف متفاوت است در مصب رودخانه ولگا از ۳% در هزار در جنوب شرقی ۱۳ در هزار و در خلیج قره بغاز بیش از ۳۰۰ در هزار می‌رسد. در این دریا در نواحی تقریباً کم‌عمق جزایر متعددی وجود دارد که بیشتر در قلمرو روسیه و کشورهای اقماری آنست، در کرانه‌های جنوبی آن (ایران) به علت ژرفای زیاد دریا جزیره‌ای مشاهده نمی‌نمائیم در حالی که تعداد پنجاه جزیره را روس‌ها در این دریا در کتب جغرافیائی خود ذکر کرده‌اند از آن جمله: تولنسی، کول علی، چچن، آرتم، اگوچنسکی، ژیلو و ….
مساحت این جزایر را بر روی هم ۳۵۰ کیلومتر مربع ذکر کرده اند.
ذکر این نکته ضرورت دارد که تعدادی از این جزیره‌ها بهم پیوسته و مجمع‌الجزایری بنام‌های مجمع-الجزایر باکو و آبشرون بوجود آورده‌اند. (۶)
از نظر بریدگی‌ها و خلیج‌هائی که در اطراف این دریا وجود دارد باید گفت که برخی از آنها دارای وسعت بسیارند از آن جمله: خلیج قره بغاز، کامسومولتس، منقشلاق قزاقستان، کراسنوودسک، ترکمنستان، قیزیل آغاج، آگراخان و گیزلار (۷)
رودخانه‌های متعددی به این دریا می‌ریزند که تعداد آنها را متجاوز از ۱۳۰ رودخانه ذکر کرده‌اند، مهمترین و پر‌آب‌ترین آن در خاک روسیه و کشورهای تازه استقلال یافته جریان دارد. بزرگترین و معروف‌ترین این رودها رود ولگا است که بزرگترین رود اروپا هم به شمار می‌رود. و چند ماه از سال هم سطح آن یخبندان است، بر طبق عقیده صاحب‌نظران ۷۵ الی ۸۰ درصد آب دریای مازندران را رودخانه ولگا تأمین می‌نماید، در حقیقت اگر این رودخانه نبود دریای مازندران مردابی بیش نبود. مقدار آبی که رودخانه‌های ایران به این دریا می‌ریزند تنها در حدود ۳ درصد است. ما در اینجا اسامی چند رودخانه پرآب را که به این دریا می‌ریزند ذکر می‌نمائیم: ولگا و اورال در شمال، کوما و ترِک و کورا (کوروش) در غرب، سفیدرود در جنوب و اترک در جنوب شرقی.
گفتنی است که در روزگاران گذشته، رودخانه جیحون یا آمودریا (آمویه) به دریاچه آرال می‌یخت اما در اواخر سده چهاردهم میلادی (هشتم هجری قمری) این رود مسیر تازه‌ای برای خود گشود و به دریای مازندران ریخت، اما در سال ۱۵۷۵ میلادی برابر با ۹۸۲ و ۹۸۳ قمری جیحون دیگر بار راهی دریاچه آرال شد. (۸)
ارتفاع سطح این دریا در دوره یخبندان ۸۰ متر از سطح کنونی آن بلندتر بوده است. (۹)
دریای مازندران را دریای دیوانه ذکر کرده‌اند و بر طبق گزارش جغرافی‌دانان روس در سنوات گذشته به علت طوفان‌های شدید کشتی‌های متعددی در آن غرق شده و سرنشینان آن جان باخته‌اند. (۱۰) قوی-ترین امواج در کرانه‌های غربی این دریا روی می‌دهد که گاهی هر ۸ الی ۱۰ سال امواجی به ارتفاع ۸ تا ۱۰ متر و طول ۱۰۰ تا ۱۵۰ متر تشکیل می‌شود، علت اصلی طوفان وجود بادهای شدیدی است که دریا را متلاطم و مواج می‌سازد. (۱۱) دریای خروشان و خودکامه صفت دیگری است که به این دریا که امروزه منبع ثروت فراوانی است، داده‌اند.
اما درباره دمای آب دریای مازندران باید گفت که دمای آن در نقاط مختلف متغیر است در جنوب یعنی در نزدیکی کرانه‌های ایران در فصل زمستان از ۱۰ تا ۱۳ درجه و در شمال کمتر از صفر درجه و یخبندان است و در تابستان به ۲۵+ الی ۲۸ درجه سانتی‌گراد می‌رسد. در اعماق دریا دمای آب آن بین ۵ الی ۶ درجه می‌رسد.
روس‌ها مقدار نزولات جوی را در این دریا اندازهگیری کرده‌اند، از آن جمله در شمال نزولات جوی کمتر از ۳۰۰ میلی‌متر، در جنوب غربی ۱۶۰۰ میلی‌متر و در شرق تا ۹۰ میلی‌متر و در غرب از ۴۰۰ تا ۶۰۰ میلی‌متر ذکر کرده‌اند اما مقدار نزولات جوی در جنوب را که در محدوده ایران است، ذکر ننموده‌اند. (۱۲)
می‌دانیم که دریای مازندران به علت کشیدگی در جهت نصف‌النهاری و قرار گرفتن در میان قاره دارای آب و هوای متغیر و گوناگون است که به جزئیات آن اشاره نمی‌نمائیم، رنگ آب‌های دریان مازندران در نزدیکی رودخانه‌ها بلوطی و قسمت دور از ساحل سبز رنگ است. (۱۳)
در گذشته‌های دور تصور می‌کردند که دریای مازندران به دریاهای دیگر متصل است اما هرودت و ارسطو منکر این قضیه بودند.
در مورد گیاهان و جانوران دریای مازندران و تفاوت آن با دریاهای آزاد به ذکر چند جمله بسنده می-نمائیم: گیاهان و جانوران این دریاچه با دریاهای جهان و اقیانوس‌ها تفاوت زیادی ندارد و شاید از پاره-ای جهات تنوع آنها بیشتر و چشم‌گیرتر باشد. ماهی خاویار و تهیه فراورده‌های جدید آن به اندازه‌ای اهمیت و اعتبار یافته که ساحل جنوبی آن (سواحل ایران) در اروپا و آمریکا بنام ساحل خاویار شهرت دارد، این دریا بر خلاف دریای عمان و خلیج فارس از داشتن لؤلؤ و مرجان و جواهر دریائی محروم است و از قدیم‌الایام نیز جغرافی‌دانان مسلمان به آن واقف بودند. (۱۴)
باید خاطرنشان ساخت که دریان مازندران یکی از بی‌همتاترین بوم‌شناخت‌های آبی جهان بوده که محیط مناسبی برای زندگی و رشد مرغوب‌ترین ماهی‌های خاویاری جهان است. به طوری که ۹۰ درصد ماهی‌های خاویاری مختص به این دریاست. (۱۵)
اما جهت جریان آب این دریا از سمت شمال غربی به سوی جنوب شرقی است به همین جهت جریان و ژرفای زیاد آب در کرانه‌های میهن ما ایران باعث کندی حرکت جریان می‌شود و منجر به تجمع انواع آلودگی‌های این دریاچه در سواحل ایران به میزان بیش از کرانه‌های کشورها می‌گردد.
منبع:
۱ ـ زون، ای، س، خزر در سه قرن، ترجمه علی شمس، ویرایش شاداب شاهینی، تهران، انتشارات مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر، ۱۳۸۴، ص ۴.
2 ـ بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران، جغرافیای طبیعی انتشارات اقبال، ۱۳۶۱، ص ۲۹.
3 ـ مشکور، محمد جواد، ایران در عهد ساستان، ص ۵۳.
4 ـ خزر در سه قرن، نقل به اختصار، ص ۴، همچنین جغرافیای طبیعی دکتر ربیع بدیعی، ص ۱۳۱، مؤلف مذکور در مورد بخش شمالی دریای مازندران می‌نویسد که به قدری کم‌عمق است که فقط کرجی-های خیلی کوچک قادرند در آن رفت و آمد کنند.
5 ـ بریمانی، احمد، دریای مازندران، از انتشارات دانشگاه تهران، ۲۵۳۵، ص ۲۱.
6 ـ خزر در سه قرن، ص ۶.
7 ـ همان جا.
8 ـ برنشنایدر، امیلی و، ایران و ماورالنهر در نوشته‌های چینی و مغولی سده‌های میانه، ترجمه و تحقیق دکتر هاشم رجب‌زاده، موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، شماره ۸۴۱، ۱۳۸۱، نقل از پاورقی ص ۵۱
9 ـ بریمانی، دریای مازندران، ص ۲۱.
10 ـ خزر در سه قرن، ص ۵.
11 ـ همان جا
12 ـ تکمیل همایون، ناصر، سرگذشت دریای مازندران، انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ سوم، ۱۳۸۰، ص ۱۹
13 ـ بریمانی، ص ۱۸
14 ـ همان کتاب، ص ۱۹
15 ـ نقل به اختصار از سایت www.FawIkipodia.org
