حسین قدس نخعی رباعی سرای بزرگ معاصر

نویسنده: حامد خلیلی ازنی/

حسین قدس نخعی در سال ۱۲۷۳ هجری شمسی در روستای سنور بخش چهاردانگه ساری متولد شد. پدرش حاج شیخ حسن نیز از علمای به نام بوده و در فلسفه استاد بوده و مولف کتاب فلسفه است. حسین قدس نخعی در سال ۱۳۵۶ در شیراز درگذشت. محل تحصیل او در دانشگاه لندن بوده است. مهارت و تخصص «قدس نخعی» شعر و نویسندگی بوده است. در سرودن رباعیات استاد بوده. او رباعیات خود را به سبک خیام می سرود و به همین دلیل صالح جعفری شاعر و نویسنده عرب او را خیام قرن بیستم نامید. بسیاری از رباعیات او به وسیله ی شعرای برجسته کشورهای گوناگون به زبان انگلیسی، عربی، کردی و ژاپنی ترجمه شده است. او مدتی مدیر مجله ی ماهان ( ندای قدس ) بود. وی آثار قلمی فراوانی بر جای گذاشت که بعضی از آنها عبارتند از: خدا و بشر، اثر گمشده در بهشت، کوه کبوتران، دختر شاهسون، موسیقی ایران و خلاصه ی پرورش نفس.

او شاعر و نویسنده و سیاستمدار ایرانی بود. به نوشته‌ی شورای گسترس زبان پارسی، او از انگشت‌شمار شاعران معاصر ایرانی است که شعرهایش (رباعی) به زبان عربی ترجمه شده‌اند. وی هم چنین رباعی‌های خیام را به زبان فرانسه و انگلیسی ترجمه کرده است. وی در سال ۱۳۲۹ خورشیدی. در کابینه‌ی سپهبد رزم‌آرا به وزارت خارجه رسید. قدس نخعی سفیر ایران در بغداد (۱۳۳۰ تا ۱۳۳۱ و ۱۳۳۱ تا ۱۳۳۵)، توکیو (۱۳۳۵ تا ۱۳۳۶)، لندن (۱۳۳۸)، واشینگتن (۱۳۴۰) و واتیکان (۱۳۴۵) بود. در سال ۱۳۳۹ خ. / ۱۹۶۰ م. در کابینه‌ی جعفر شریف امامی و در سال بعد یعنی ۱۳۴۰ خ. /۱۹۶۱ م. در کابینه‌ی دکتر علی امینی وزیر امور خارجه شد. پس از آن که اسدالله علم در سال ۱۳۴۵ جای وی را به عنوان وزیر دربار گرفت حسین قدس نخعی سفیر ایران در واتیکان شد.

در سال ۱۹۵۹ م. / ۱۳۳۸ خ. که حسین قدس نخعی سفیر ایران در بریتانیا بود، آربری در دیداری با او پیشنهاد کرد که تاریخی نگاشته شود در خور تمدن و فرهنگ ایران و در آن نه تنها به جنبه‌های سیاسی بلکه به جنبه‌های دیگر تمدن ایران از روزگار کهن تا دوران معاصر پرداخته شود. حسین قدس نخعی هم از این پیشنهاد استقبال کرد و هزینه‌ی تهیه و تولید این کتاب از راه بخشی از درآمد شرکت ملی نفت ایران تعیین شد. در ابتدا قرار بود که این کتاب در هشت جلد تهیه شود که فهرست آنها چنین بود:

جلد ۱: سرزمین ایران شامل زمین‌شناسی، مردم‌شناسی و مردم‌نگاری، گیا و زیا (flora & fauna)

جلد ۲: دوران پیشاتاریخی، باستان‌شناختی و ارتباط ایران با جهان باستان

جلد ۳: دوران سلوکیان و اشکانیان و ساسانیان

جلد ۴: از یورش تازیان تا دوران سلجوقیان

جلد ۵: دوران سلجوقیان و مغولان

جلد ۶: دوران تیموریان و صفویان

جلد ۷: از سده‌ی هژده میلادی تا دوران معاصر

جلد ۸: کتاب‌شناسی، یادداشت‌هایی درباره‌ی فرهنگ عامه یا فولکلور ایران، و نمایه (index)ها

کتاب های فوق  توسط انتشارات امیر کبیر به نام تاریخ ایران منتشر شد.

مرتضی چهاردهی در مجله ارمغان دوره چهل و دوم، مرداد ۱۳۵۲ – شماره ۵ در رابطه با اشعار حسین قدس نخعی چنین نوشت:

از گروه اساتید ادب معاصر آقای حسین قدس نخعی تراوشات اندیشه‏ های‏ ادیبانه و عارفانه خود را بسبک رباعی سرود و در ردیف صاحبان فکر در جهان‏ ادب بشمار آمد. رباعیاتی که به فارسی سروده بود دوباره آنها را به شعر انگلیسی‏ ساخت که بارها در لیدن و لندن بچاپ رسید.

رباعیات قدس چنان شهرتی یافت که استاد کازمی یانو رئیس دانشگاه‏ توکیو و استاد ریوموری استاد دانشگاه شینسین آنها را به زبان و شعر ژاپنی ترجمه‏ و نشر دادند و استاد سلام احمد به کردی ترجمه و منتشر کرد.

سراینده رباعیات چون در مأموریت و سمت‏های بزرگ سیاسی بود و سیر آفاق و انفس می نمود بنا به مقتضیات احوال بر سبیل حکایت و ادب و تناسب‏ احوال برای بزرگان هوشمند جهان ساخته‏ های خود را به انگلیسی و یا فارسی‏ می‏خواند و شنوندگان مجلس را از عالم مادی‏گری و تیره ‏گی سیاسی به عرفان‏ و روحانیت ایران و اسلام سیر میداد، خارجیها پنداشتند که خیام دیگری از ایران‏ درخشید و چون مورد پسند خاطر شد فضلا و دانشمندان به ترجمهء آن پرداختند. از جمله مترجمان عربی رباعیات؛ مصطفی جواد از بزرگترین مورخان و محققان‏ تاریخ عرب و اسلام است، بقول شادروان محمد عبدالوهاب قزوینی او فخر شیعه در جهان ادب و تاریخ بشمار آید.

شادروان دکتر مصطفی جواد، عالم و محققی بود که آثار قلمی او مورد استناد تمام محققانی است که با تاریخ و ادبیات اسلامی سر و کار دارند. این‏ علامه بزرگ عراقی بخشی از رباعیات فارسی قدس را به شعر عربی سرود، دوست بزرگوار ما شادروان صالح جعفری از با ذوق‏ ترین ادبا و نویسندگان‏ دیار عرب بود، او هم رباعیات قدس را به شعر عربی سرود. دیگر شاعر و ادیب‏ بنام عراق استاد مهدی جاسم رباعیات قدس را به شعر عربی در آورد . صالح جعفری شاعر و نویسنده عرب او را «خیام قرن بیستم» نام نهاد و در مقدمه کتاب ترجمه رباعیات گوید: «آقای قدس به عقیدهء من خیام قرن بیستم است این لقب را بی‏ جهت و یا به علت‏ همکاری ادبی با این شاعر نداده ‏ام و حتما تعجب خواهید کرد اگر بدانید که تا این‏ ساعت ایشان را ندیده ‏ام و هنوز شخصاً با ایشان آشنا نشده ‏ام ولی رباعیاتی‏ سروده‏ اند که اکتشاف آنرا به ذکاوت خواننده واگذار می نمایم، حقا رباعیات‏ زنده‏ ای است که شخص را سخت تکان میدهد. من تمام رباعیات را به سوادی‏ خود ترجمه کرده ‏ام، (اینک بخوان … مهدی جاسم- کربلا ۱۷ ژوئن ۱۹۵۶)

در مجله «الدراسات الادبیه» سال سوم شماره اول از انتشارات دانشگاه‏ لبنان نوشته ‏اند: «دکتر مصطفی جواد در مقدمه ترجمه رباعیات گوید، با مراجعه‏ به رباعیات فارسی و انگلیسی آنها را به شعر عربی ترجمه کردم، صالح جعفری از صفای قریحه و قدرت شاعری سراینده رباعیات تعجب می کند و اشارتی دارد که‏ روح بدبینی در رباعیات او غلبه دارد!

و مهدی جاسم گوید: پیرو روش سید احمد صافی شدم که رباعیات خیام‏ را به عربی ترجمه نمود، مقید به یک وزن خاص و یا یک قافیه به خصوصی نشدم چه‏ هر رباعی به تنهائی تراوش یک اندیشه و وزن خاصی است.

هر یک از رباعیات را به سه یا چهار صورت ترجمه کردم و برای بسیاری از فرهنگیان که در مقامات مختلف علمی بودند خواندم و آن ترجمه‏ ای که بهتر از همه‏ پسند قرار گرفت منتشر ساختم، صاحب رباعیات را باید خیام قرن بیستم نامید»

به راستی چه اندازه شیرین است که آثار فضلای ایران به زبان های زنده دنیا ترجمه و نشر شود، چه افتخاری بالاتر از این‏که میراث معنوی ایران و اسلام را از ما بهتران هم بشناسند.

دیوان حسین قدس نخعی توسط ذبیح الله ملکپور به چاپ رسید.