ماده ۵ قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر مصوب ۲۳ فروردین ۱۳۹۴ مجلس شورای اسلامی می‌گوید: در اجرای امر به معروف و نهی از منکر نمی‌توان متعرض حیثیت، جان، مال، مسکن، شغل و حریم خصوصی و حقوق اشخاص شد مگر در مواردی که قانون تجویز کند.در تبصره این ماده نیز آمده است: اماکنی که بدون تجسس در معرض دید عموم قرار می گیرند مانند قسمت‌های مشترک آپارتمان‌ها، هتل‌ها، بیمارستان‌ها و نیز وسایل نقلیه مشمول حریم خصوصی نیست. حال این ماده قانونی دستمایه صحبت‌های اخیر سردار منتظرالمهدی- سخنگوی نیروی انتظامی جمهوری اسلامی- قرار گرفته و در اظهاراتی بیان داشته است که فضای داخلی خودرو حریم خصوصی محسوب نمی‌شود. از طرفی حجت‌الاسلام هادی صادقی- معاون فرهنگی قوه قضائیه- نیز اظهار داشته است فضای خودرو به دو بخش پیدا و پنهان تقسیم می‌شود که بخش پنهان که به طور عادی ناپیداست مانند صندوق عقب به‌عنوان حریم خصوصی تلقی می‌شود و این مفهوم، شامل بخش پیدای خودرو که بدون تفتیش قابل رؤیت است، مانند جایی که سرنشینان خودرو می‌نشینند، نمی‌شود. ایشان عنوان داشتند وقتی چیزی در معرض دید عموم قرار دارد دیگر خصوصی نیست و جزو حریم خصوصی به حساب نمی‌آید.در تاریخ ۱۱تیر ۱۳۷۹ بخشنامه‌ای از سوی اداره کل قوانین و امور حقوقی ناجا صادر شد که براساس آن تفتیش و بازرسی خودرو‌ها علی الاطلاق در جرایم غیر مشهود بدون کسب اجازه مخصوص از مقام قضایی مجاز شناخته شد ولی هیأت عمومی دیوان عدالت اداری این بخشنامه را خلاف قانون و در تعارض صریح با ماده ۲۴ قانون آیین دادرسی کیفری دانسته و ابطال کرد.حال با توجه به قانون فوق الذکر و اظهاراتی که از سوی مراجع قضایی و انتظامی کشور بیان شده به بررسی موضوع حریم و تقسیم‌بندی آن به حریم خصوصی و حریم عمومی می‌پردازیم.حریم در لغت صفت مشبهه از ریشه حرم به معنای بازداشتن و در فقه به معنای چیزی است که نزدیک شدن به آن برای غیرصاحبش ممنوع است.هم‌اکنون با این تعریف باید دید که آیا خودرو هم دارای حریم است یا خیر؟
در پاسخ باید گفت هرچند حریم در فقه، ناظر بر اموال غیرمنقول است اما باید توجه کرد که خودرو از جمله دستاورد‌های بشری در قرن بیستم است که از لحاظ تاریخی با زمان وضع قواعد فقهی اختلاف زیادی دارد. ازاین رو نظر به اینکه خودرو دارای ابعاد مشخص است و نیز عین معین بوده و محل سکونت موقت بین مبدأ و مقصد محسوب می شود محیط پیرامون و محدوده آن، حریم خودرو محسوب خواهد شد، چرا که حد و حدود مال عبارت است از محدوده‌ای که بهره‌برداری کامل از عین مال، متوقف بر آن باشد. ازطرفی کابین خودرو محل نشستن و سکونت سرنشینان آن است که هدف اصلی از تهیه خودرو همین است.
در ابتدای تبصره ماده ۵ قانون مذکور آمده است که «اماکنی که بدون تجسس در معرض دید عموم قرار می گیرند…..»
سؤالی مطرح است، اینکه آیا خودرو به دلیل داشتن شیشه‌های پیرامون، مشمول این عبارت از تبصره فوق قرار می‌گیرد؟ پاسخ منفی است چرا که از نقطه نظر تکنولوژیکی، همزمان با پیشرفت صنعت خودرو، تغییرات اساسی را در ساختار آن شاهد بودیم. مثلاً خودروهای اولیه به جهت سرعت کم، فاقد شیشه جلو بودند و بعدها با افزایش سرعت خودرو‌ها، رانندگان ابتدا ناچار به استفاده از عینک شدند و بعدها کارخانجات سازنده برای محافظت از راننده در مقابل باد و باران از شیشه استفاده کردند. غرض از عنوان این موضوع این بوده که دریابیم کاربرد شیشه در خودرو به خاطر محافظت سرنشینان از باد و باران و سرما و گرما و نیز وضوح دید راننده و سرنشینان است.در مجموع شیشه وسیله‌ای است که از داخل خودرو بتوان براحتی بیرون خودرو را دید. نه اینکه از بیرون خودرو، داخل خودرو را دید بزنیم.تفسیر و برداشت اشتباه این است که «پیدا بودن داخل خودرو بواسطه شیشه دلیل بر خروج از حریم خصوصی است»
در پاسخ به این شبهه و برداشت من غیر حق باید گفت:
۱- همانطور که گفته شد شیشه خودرو برای سهولت دید سرنشینان است نه افراد خارج از خودرو.
۲- اگر وجه افتراق حریم خصوصی از عمومی، قابل رؤیت بودن داخل خودرو باشد تکلیف خودرو‌هایی که دارای شیشه‌های ضد نور و ضد تشعشع بوده و مجهز به تکنولوژی فوتوکرومی هستند چیست؟
در صنعت جدید خودرو‌سازی برای جلو‌گیری از آسیب سرنشینان توسط اشعه فرابنفش خورشید و UV از شیشه‌های مخصوصی که از یک فیلم پلاستیکی بهره می‌برد استفاده می‌شود که جدا از اینکه عایق حرارتی است، همزمان با شدت نور خورشید، تیره‌تر هم می‌شوند. تاحدی که در زمان تابش نور شدید، داخل خودرو به طور کلی دیده نمی‌شود اما سرنشینان براحتی قادر به دیدن مناظر بیرون هستند. حال با این توصیف از خودروهای جدید، آیا می‌توان به این دلیل که فضای داخلی این خودرو‌ها قابل رؤیت نیست آنها را از ماده قانونی مورد بحث، مستثنی بدانی و جامع الشمول بودن قانون را زیر سؤال ببریم؟
بنابراین به صلاح نیست در عصری که از شیشه برای سهولت در رانندگی و حتی امنیت بیشتر استفاده می‌شود، ما از آن در جهت تعریف حریم خصوصی افراد استفاده کنیم.
۳- اگر وجه افتراق حریم خصوصی از عمومی قابل رؤیت بودن مکان مورد نظر باشد خانه‌هایی که فضای داخل شان بواسطه شیشه قابل رؤیت است تکلیفشان چیست؟ آیا آنها هم از حریم خصوصی خارج اند؟
۴- خودروهای امنیتی و نظامی برای ممانعت از دیده شدن سرنشینان، دارای شیشه‌ها ی تیره و غیرقابل رؤیت هستند. این بدین معناست که نمی خواهند افراد داخل خودرو دیده شوند و در حقیقت قائل به یک حریم امنیتی برای سرنشینان آن هستند که قابل مقایسه با خودروهای شخصی اما با حریم خصوصی و خانوادگی است.در پایان باید گفت: منظور مقنن از وسیله نقلیه در تبصره ماده ۵ را باید محدود به وسایل نقلیه عمومی بدانیم و حق توسیع آن به خودروهای شخصی را برای رعایت حریم خصوصی و حقوق شهروندی نداریم.همچنین استدلال اشتباه از موضوع قابل رؤیت بودن داخل خودرو، موجب استنتاج اشتباه مبنی بر عدم شمول حریم خصوصی به خودروهای شخصی می‌شود. بنابراین الزاماً باید از این گونه استدلالات بپرهیزیم.
* به دلیل اهمیت و فراگیری موضوع حاضر،«ایران» کارشناسان را به مشارکت در بحث و نقد یادداشت فوق دعوت می‌کند.
نویسنده: کریم رنجبر کیاسری، حقوقدان
منتشر شده در روزنامه ایران – شماره ۶۵۴۴ – یکشنبه ۲۵ تیرماه ۱۳۹۶
