نویسنده : دکتر یاسر قاسمی پایین دهی
شکل کلی معماری سنتی از سنت عامیانه سرچشمه می گیرد و سنت عامیانه همان سنت بلاواسطه و ناخوداگاهی است که در بطن یک فرهنگ مردمی جریان دارد و به گونه های معنوی و مادی و متاثر از نیازها و ارزشهای مربوط به آنها و نیز بر مبنای خواستها و آرمانهای آنها و بالاخره به پیروی از رنجها و شادیها و آرامشهای انسانی شکل می گیرد. معماری ساده و روستایی در قالب این سنتها ادراکی از جهان است که به وضوح دیده می شود. معماری روستایی و بومی دارای خطوط ارتباطی مستقیم، بلاواسطه و محکمی با فرهنگ توده ها و با زندگی روزمره آنهاست. وقتی اقدام به مشاهده و مطالعه این بناها می کنیم به نظر ساده و ابتدایی می رسند، ولی واقع امر این است که این بناها توسط مردمی ساخته شده اند که همه هوش و همه ظرفیتشان را برای ساختن آنها به کار گرفته اند و از تمامی روابط موجود بین خودشان در ساختن آنها استفاده کرد ه اند.
نمای جنوبی روستای بالاده و قلعه در سال ۱۳۵۵ – عکس از حاج عزت الله زائری
برای مشاهده این تصویر در اندازه ی بزرگتر و کیفیت بهتر روی آن کلیلک کنید
در جوامع روستایی هر کدام از اعضای آن، از طریق کلیه عوامل و نهادهای زندگی اجتماعی با تمامیت گروه پیوند دارد و لذا از دانش و شناخت و بینش نامحدودی که از سایر اعضای آن می گیرد برخوردار است. در چنین جوامعی هر یک از اعضای فعال گروه قادر است که خانه خودش را شخصاً بنا کند و یا در ساخت آن مشارکت جدی داشته باشد؛ معمولا نیز به چنین کاری مبادرت می ورزد. به دلیل سنتی بودن جامعه شکل مسکن که به منزله الگو مورد قبول همگان است شدیداً در مقابل تغییرات مقاومت می کند و دوام می آورد تا زمانی که الگوی مورد نظر بیشتر الزامات فرهنگی، مناسبات اجتماعی و اقتصادی و … را برآورده کند. این مقاومت و تداوم مورد قبول جامعه است. همه این موارد بیانگر رابطه مستقیم موجود بین شکل ظاهری مسکن و فرهنگی است که این شکل ها در چارچوب آن به وجود آمده است.
معماری واحدهای مسکونی در منطقه ی دوسرشمار و به طور کلی در بخش چهاردانگه متاثر از معماری سنتی و جدید مناطق معتدل و مرطوب است؛ به طوری که در ساخت و سازهای قدیم از گل و چوب و آجر، با درب و پنجره چوبی و سقف های کاهگلی ساخته شده با چوب و گل است و یک ساختمان شامل فضای مسکونی، آشپزخانه مجزا، انبار و اغل دام بوده است، اما در ساختمان های جدید از مصالح بادوامتر نظیر آهن، آجر، سیمان، بتن آرمه، درب و پنجره های آلومینیومی و سقفهای شبروانی ساخته شده از ایرانیت استفاده می شود. در ساختمانهای جدید انبار و آشپزخانه غالبا در داخل ساختمان است و در حال حاضر هر یک از واحدها دارای دیوارها و حفاظهایی است.
تلفیقی از سبک معماری قدیمی و جدید- روستای بالاده – بهمن ۱۳۹۰ – عکس از محمد آتنی مفرد
یک خانه ی نیمه مخروبه در کنار یک خانه ی در حال استفاده – روستای بالاده – ۲۵ مهر ۱۳۹۲ – عکس از علی نظری
بررسی معماری و ترکیب فضاهای مسکونی و واحدهای همسایگی
برخلاف واحدهای مسکونی شهری ، مسکن روستایی تحت تاثیر ضرورت ها و الزامات اقتصادی ، اجتماعی زندگی روستائی قرار دارد و به نوعی تجلیلگاه تقابل و رویارویی بین عناصر فرهنگی و طبیعت قلمداد می شود.
ماهیت روابط اجتماعی و خانوادگی روستائیان و نوع فعالیت در مناطق روستائی که عمدتاً مبتنی بر زراعت ، دامپروری و صنایع دستی است این ضرورت را ایجاب می کند که اکثر واحدهای مسکونی و فضای داخلی آنها حالتی چند نقشی و یا چند منظوره داشته باشند و به تناسب در مواقع مختلف سال برای مقاصد گوناگون از قبیل انبار ، محل نگهداری دام ، تراس تابستان نشین ، کارگاه قالی بافی و حتی سکونت خانوار نوپا مورد استفاده قرار می گیرد .
معماری سنتی
این نوع معماری بیشتر در هسته اولیه و مراحل اول و دوم توسعه روستا به چشم می خورد. عمده مصالح مورد استفاده در واحدهای مسکونی قدیمی روستا کاهگل است که به وسیله دیوارهای ضخیم فضاهای داخلی و خارجی را از یکدیگر جدا می سازند . پنجره اغلب واحدهای مسکونی در این بخش به حیاط یا سایر فضاهای باز اطراف توده ساختمانی باز می شوند و تعداد پنجره هایی که مستقیما به معابر و شبکه های بیرونی باز می شوند بسیار محدود است بسته به نیاز هر واحد مسکونی دارای ۲ تا ۳ اتاق هستند که غالباً ابعادی حدود ۳*۴ مترمربع را به خود اختصاص داده اند . در واحدهای مسکونی سنتی ، تنوری جهت پخت نان ، فضای تابستان نشین و تراس متصل به آن بچشم می خورد که غالباً با چندین پله در بالای فضای نگهداری سرپوشیده دام قرار گرفته است .
در این گونه از واحدهای مسکونی اتاقها و آشپزخانه ها و تنور در یک طرف حیاط و طویله و انبار و دستشویی در طرف دیگر حیاط واقع شده اند.
ایوان های چوبی قدیمی ( ساخته ی دست مرحوم عباسعلی عالیشاه )
روستای قلعه – ۲۸ خرداد ۱۳۹۱ – عکس از عطیه نظری
تنور و اجاق ( کِله ) قدیمی – روستای قلعه – ۲۸ خرداد ۱۳۹۱ – عکس از عطیه نظری
نمایی از سه روستای بالاده ، قلعه ، پایین ده – سال ۱۳۵۶ – عکس از حاج عزت زائری
برای مشاهده این تصویر در اندازه ی بزرگتر و کیفیت بهتر روی آن کلیلک کنید
معماری جدید
اکثر واحدهای مسکونی جدید در مرحله سوم توسعه قرار دارند . در این واحدها فضائی قدیمی به عنوان فضای نگهداری دام و فضای جدید محل سکونت خانوار است . در اکثر واحدها بر خلاف واحدهای قدیمی آشپزخانه ، سرویس حمام در داخل توده اصلی ساختمان قرار گرفته اند.
بر خلاف نمونه های قدیمی ، در اغلب واحدهای جدید پنجره های بنا به داخل معابر باز می شوند و غالباً کمترین میزان بازشو پنجره را به داخل بنا دارا هستند .
این نوع معماری بسیاری از پیوندهای منطقی معماری سنتی با شرایط و مقتضیات محیط را قطع می نماید ، اما دارای ارزش های مثبتی نیز هست که از آن جمله می توان به اجرای کاربریهای منطقی تر و تفکیکهای اصولی در زمینه قطعات مسکونی ، نحوه ارتباط با شبکه های ارتباطی و کاربرد مواد و مصالح جدید به خصوص آجر و تیرآهن اشاره کرد .
بافت کالبدی سنتی روستا براساس یک هسته اولیه که مسجد شاخص اصلی آن می باشد شکل ارائه است عملکرد خدمات در این روستا براساس واحدهای همسایگی شکل نگرفته است.
ارتباط افراد روستا وهمسایگان از طریق درب ورودی واقع در معابرامکان پذیر می باشد.
منازل قدیمی روستا
اعتقادات دینی ، فرهنگ بومی ، نوع اشتغال و طبقات اجتماعی مردم برساخت مساکن تاثیر گذار بوده ومعماری ویژه ای در ساخت خانه های قدیمی ایجاد نموده که امروزه متاسفانه درمعرض تخریب و فراموشی است ونسل امروز و آینده ما را از آنچه بوده بی خبر خواهند ماند.
سر در ساختمان
به صورت ایوانی بوده که درب اصلی در وسط آن قرار داشته و کف درب خانه از سطح کوچه پایین تر و دو طرف در دو سکوونمای سر در معمولا طرحهای برجسته هندسی که با گچ به طرز زیبایی تزیین می شد.
درب ساختمان
درب اصلی با دو لنگه چوبی در میان یک چهار چو ب قرار می گرفت. بر روی در تزئینات گوناگونی وجود داشت که ضمن استحکام زیبایی خاصی بدان می بخشید.بعضی درها قفل زلفی داشته که بازنجیر دو لنگه به چهار چوب بسته می شد برخی درها از پشت با قفل چوبی بزرگ بنام کلندر و توسط یک کلید چوبی بسته می شد.
درب قدیمی ساختمان – روستای پایین ده – ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۱ – عکس از مسعود قاسمی
اتاق ها
خانه ها اغلب چهار ضلعی و با سقف کاهگلی که در زیر سقف و طاق اتاق دورادور آن فرورفتگی نسبتا بزرگ با تعدادی طاقچه جهت نگهداری لوازم کوچک مثل قرآن ، فانوس و…وجود داشت برخی طاقچه ها درب داشته ومحل نگهداری اسناد و پول بود.
در انتهای بعضی خانه ها اتاقکی بود که به آن پستو می گفتند. این اتاقک «صندوق خانه » در آن تعدادی کندوک یا خمره های بزرگی گلی برای نگهداری گندم ، جو و آرد بود . اگر جلوی این اتاقک را تیغه می کردند بدان پر خو می گفتند. از دیگر اماکن جنبی منازل مطبخ، اصطبل ، دستشویی ، کاهدان ،محلهای نگهداری طیور ،گاو ،الاغ ،.گوسفندان و … بود.
نمای داخلی یک خانه با سبک قدیمی – روستای قلعه – تیر ماه ۱۳۹۱ – عکس از مسعود قاسمی
اجاق قدیمی که از روی آن به عنوان طاقچه استفاده می شد – روستای پایین ده – منزل علی رمضانی ( علی دایی مرحوم )
۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۱ – عکس از مسعود قاسمی
سازه ساختمانهای قدیمی
ساختمانهای قدیمی دارای دیوارهای قطور بودند که وزن ساختمان را به زمین انتقال می‌‌‌دادند. این دیوارها اغلب از جنس سنگ یا خشت خام با رو کشی از گل یا کاه گل بودند.
دیوار این ساختمان‌ها در برخی از مکان‌ها تا بیش از ۶۰ سانتی متر گزارش شده است.
این گونه ساختمان‌ها اغلب فاقد اسکلت بوده‌اند ولی در مواردی بدنه با چوب‌های گردو یا بلوط مسلح شده و تیر سقف‌ها نیز از جنس چوب بوده‌اند.سقف این بناها از نوع شیروانی بوده است. در مواردی هم سقف ساختمان‌ها را با کاه گل‌اندودمی‌کردند تا از نفوذ رطوبت جلوگیری کنند.
دیوارهای زخیم به کار برده شده در ساختمان – روستای بالاده – بهمن ۱۳۹۰ – عکس از محمد آتنی مفرد
معماری این ساختمان‌ها مزایایی داشتند که عبارت بودند از:
الف-سادگی
ب-زیبایی و رو حانی در کنار مظاهر زندگی و…
اما دارای نقایصی از قبیل:
-عدم اطمینان از سازه
-پرتی فضا و…
در نهایت مفاهیم و معانی که ازاین فضاها می توان برداشت نمود شامل:
درونگرایی
مرکزیت
انعکاس
پیوند معماری با طبیعت
هندسه
شفافیت و تداوم
راز و ابهام
چشم دل
نویسنده : دکتر یاسر قاسمی پایین دهی
منبع : وب سایت دوسرشمار
