گیاه زعفران، گیاهی بسیار با ارزش و پرسود برای کاشت است ولی طبع بسیار حساس این گیاه هر اقلیمی را برای رشد و نمو نمی پذیرد و این موضوع شاید عمده دلیل ارزش اقتصادی بالای آن و همینطور دشورای و مشکلات در کاشت آن توسط کشاورزان باشد. ایران با تولید سالانه ۳۳۰ تن و صادرات ۲۸۰ تن از این محصول بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادر کننده زعفران در دنیا است ( آمار سال ۱۳۹۸). در این بین استان‌های خراسان رضوی و جنوبی با سهمی ۸۵ درصدی بیشترین سهم در تولید زعفران ایران را دارند. از دیدگاه کمّی شهرستان تربت حیدریه در استان خراسان رضوی با سطح زیر کشتی بالغ بر ۷۵۰۰ هکتار زعفران در بین تمامی تولیدکنندگان این محصول، رتبه نخست تولید در کشور را دارد. زعفران شهرستان قائن یکی از با کیفیت‌ترین زعفران‌های تولیدی کشور قلمداد می‌شود. همچنین زعفران گناباد به دلیل کاشت به روش سنتی و آبیاری با آب قنات به عنوان میراث جهانی کشاورزی در فائو ثبت شده‌است.
با وجود اینکه کمتر از سه سال از کشت این محصول با ارزش در بخش چهاردانگه نمی گذرد ولی شاید همین میزان برای اثبات کیفیت بالای تولید این گیاه و اقلیم مستعد و مناسب بخش چهاردانگه برای رشد و نمو کافی باشد. البته ارزش بالای این محصول مطمئنا نشان دهنده آن است که کاشت، داشت و برداشت آن سختی هایی به مراتب بیشتر به ویژه در آغاز آن در بخش چهاردانگه دارد.
آقای جواد احتشام زاده از اولین کسانی بود که کاشت پیاز زعفران را در بخش چهاردانگه آغاز کرد و در مدت سه سالی که از ابتدای فعالیت ایشان می گذرد تجربیاتی به نسب خوبی را کسب کرده و در واقع بهترین گواه برای اثبات موفقیت و همینطور ترغیب دیگر کشاورزان به روی آوردن به کاشت پیاز زعفران باشد. آقای احتشام زاده در توضیحات مفصل و کاملی از شرایط کاشت این محصول که در گفتگو با خبرنگار پایگاه خبری چهاردانگه نیوز داشته از فرصت ها، چالش ها و مشکلات زراعت پیاز زعفران در بخش چهاردانگه گفت.
احتشام زاده در ابتدا با اشاره به کلیاتی از این محصول گفت: پیاز زعفران موجودیتی دارد که طول عمر آن تا هفت سال است و از زمانی که یک پیاز متولد می شود تا هفت سال شروع به رشد و نمو و تکثیر می کند. در حالت عادی هر دانه پیاز زعفران در طول سال ۲ پیاز دیگر تولید می کند و این پروسه ادامه دارد و تا هفت سال این پیاز مادر به تکثیر ادامه می دهد و در ادامه پیازهای تولید شده هم همین پروسه را طی می کنند. و این باعث می شود که زمین ها نسبت به سال قبل پربارتر شوند. معمولا در سال اول کشت پیاز زعفران انتظار محصول را نباید داشته باشیم. در خراسان که اینطور بوده ولی در نواحی ما یه میزان کمی هم که شده محصول دارد که باعث تعجب فردی بود که برای ما از خراسان پیاز زعفران تهیه کرده بود. در واقع اقلیم ما این موقعیت را داشت که در حدود سه هفته بعد از کاشت در شهریور ماه در مهر ماه به بار نشست هرچند که میزان کمی بود. سال دوم یک ضریبی به آن اضافه می شود و تازه شما می بینید که این مزرعه کم کم شروع به دادن محصول می کند. در سال سوم یک ضریبی تقریبا بسته به اقلیم و میزان رسیدگی بین ۵۰ تا ۱۰۰ درصد افزایش تولید پیدا می کند و در سال چهارم یا پنجم استارت واقعی محصول دهی انجام میگیرد. مثلا در خراسان که در هر هکتار زمین حدود ۱۰ تن پیاز می کارند که البته در منطقه ما ۵ تن کفایت می کند در سال یک دوره ۷ تا ۱۰ روزه نهایتا برداشت دارند و در هر هکتار متوسط هفت تا هشت کیلو محصول دارند ولی در اقیلم ما در هر هکتار بین ۱۵ تا ۲۰ کیلو هم زعفران خشک محصول دارد. در واقع به دلیل اقلیم مساعد هم میزان باردهی افزایش پیدا می کند و هم طول دوره برداشت به ۲۰ روز تا یک ماه میرسد و این تفاوت و برتری اقلیم ما نسبت به خراسان است.
معمولا در هر ۷۰ کیلو گل زعفرانی که در زمین می چینیم حدود یک کیلو زعفران خشک شده به ما تحویل می دهد و بر اساس همین تناسب هر کیلو گل حدود ۱۴ گرم زعفران خشک آماده مصرف دارد.
شرایط خوب و مستعد کاشت پیاز زعفران در چهاردانگه
این کشاورز جوان و پر انرژی در ادامه در رابطه با شرایط مستعد و خوب اقلیم چهاردانگه برای کشت زعفران گفت: در منطقه ما به خصوص در کنیم صحرا که ما این کار را شروع کردیم اتفاقی که افتاده این است که زمین هایی که دسترسی به آب ندارند کشت زعفران بسیار عالی جواب می دهد چون نه نیاز به چاه دارد و نه آب. در منطقه ما در زمان بیدار شدن، پیاز نیاز به آب دارد که در چهاردانگه این زمان مقارن با ماه شهریور است و خوشبختانه در این ماه بارندگی در وضعیت خوبی قرار دارد و زمان دیگر آبدهی تقریبا بین یک تا دو هفته بعد از برداشت است و در یک نوبت دیگر حدود ۴ هفته بعد از برداشت و همینطور در اردیبهشت ماه که پیاز زعفران آرام آرام به خواب می رود نیاز به آب دارد. پیاز زعفران برخلاف طبیعت و در زمانی که طبیعت تازه زنده و بیدار می شود، پیاز زعفران به خواب می رود و زمانی که زمان خواب طبیعت است این پیاز بیدار می شود و در واقع این شوک سرما است که پیاز را از خواب بیدار می کند. در این چهار مرحله نیاز آبی پیاز زعفران از شهریور تا اردیبهشت به حمدالله منطقه ما پر باران است و هم برف داریم و هم باران و بنابراین ما نیازی به آبدهی نداریم. این زعفران نه نیازی به سم دارد و نیاز به چیزهایی دیگر در واقع نه ما منبعی از آب را آلوده می کنیم و نه منابعی از آب را به هدر می دهیم و در واقع این محصول خودکفا است. شما یک کود آلی حیوانی به آن بزنید کفایت می کند.
زمین هایی که در دامنه ها وجود دارند عمدتا سنگلاخی هستند و به جز گندم و جو چیز دیگری نمی توان در آن کشت کرد کاشت محصول زعفران بهترین کیس است. معمولا کشاورز با هزینه اولیه برای سال اول در سال های دوم و سوم می تواند هزینه هایش را جبران کرده و در سال چهارم هم استارت سنگین و اصلی سوددهی و باردهی محصول است که تا سالیان دراز ادامه دارد. در برگه آنالیزی هم که در مورد محصول اقلیم چهاردانگه گرفته شد محصول زعفران ما به مراتب از محصول خراسان و قائن بالاتر و با کیفیت تر از منظر طعم و رنگ و با باردهی بیشتر است.
چالش های سرمایه گذاری زعفران در چهاردانگه
وی در ادامه با اشاره به بحث چالش های سرمایه گذاری زعفران در چهاردانگه گفت: ما در منطقه چهاردانگه با چالش به نام سرمایه گذاری زعفران روبرو هستیم. این سرمایه گذاری حمایت نشده. آقای مهندس کاظمی در جهاد کشاورزی چهاردانگه خیلی در حق ما لطف و محبت داشتند. جناب آقای شجاعی عکاس خبری محترم صدا و سیما که از روند برداشت محصول ما عکس گرفتند را آقای مهندس کاظمی به ما معرفی کردند. در مورد مسائلی از جمله کود و اقلام مورد نیاز مرحله کشت و قبل از کشت و حتی در مورد انجام آزمایشاتی در مورد محصول زعفران در دانشکده کشاورزی وعده معرفی ما را معرفی کردند.
بخشنامه عجیبی که دست زعفران کاران را می بندد!
با صحبتی که در مورد تسهیلات با یکی از مسوولان جهاد کشاورزی در رده ای داشتیم ایشان گفتند که ما بخشنامه ای داریم که -نمی دانم کشوری بوده یا استانی- در این بخشنامه ذکر شده در به روال تولید محصولات کشاورزی تسهیلات تحت شرایطی تعلق می گیرد به غیر از زرشک و زعفران که در بخشنامه صراحتا ممنوعیت آن اشاره شده! من با شنیدن این موضوع پیش خود تاسف خوردم که ما نزدیک به ۹۵ درصد زعفران دنیا را تولید می کنیم با وجود اینکه در ذهن مردم نفت و پسته محصول اول صادراتی ماست ولی در این دو محصول ما در دنیا تولید کننده اول در دنیا نیستیم و به طور مثال در بحث تولید پسته چند سالی است که کشور امریکا بیشتر از ایران تولید دارد و در بحث نفت هم ما در دنیا اول نیستیم. تولید خاویار ایرانی هم که اخیرا کم شده و با تمام این توصیفات بهترین صادرات ما و بدون جایگزین ترین آن در دنیا صادرات زعفران است که همانطور که اشاره شد نزدیک به ۹۵ درصد زعفران دنیا را ایران تولید می کند و این شکاف بین ما و دیگر کشورها آنقدر عمیق است که ایران برای سالها می تواند این برتری را حفظ کند و تولید این محصول در انحصار ایران است و امیدواریم که همین اوضاع باقی بماند البته به شرط مدیریت صحیح و کارآمد.
هزینه برداشت نهایی زعفران، اصلی تری چالش کشاورزان
با این توصیف منطقا هر چیزی که ارزآوری دارد باید به آن تسهیلات تعلق بگیرد. من یک چالش را خدمت شما عرض کنم: شما برای اینکه بخواهید یک کیلو گل را از زمین بچینید به طور متوسط برای چیدن این یک کیلو برای هر نفر تقریبا ۲ ساعت زمان می برد و برای پاک کردن همین یک کیلو برای هر نفر حدود ۶ ساعت زمان نیاز است که مجموعا برای این مقدار ۸ ساعت نفر ساعت نیاز است. یعنی یک کارگر اگر ساعت ۸ صبح کارش را شروع کند در پایان ساعت کاری در ساعت ۴ بعدازظهر کارش فقط چیدن و پاک کردن همان یک کیلو است و اگر همین مقدار را در نظر بگیریم بدون هزینه ایاب و ذهاب و خورد خوراک هر کارگر برای این میزان کار مبلغ ۱۰۰ هزار تومان طلب می کند. و با توجه به این که هر کیلو گل حدود ۱۴ گرم زعفران می دهد و با توجه به نرخی که دولت گذاشته و مربوط به سه سال پیش بازار است که تقریبا هر گرم زعفران حدود ۲۰ هزار تومان است(که در بازار متاسفانه پایین تر از این معامله می شود) می شود ۲۸۰ هزار تومن برای آن ۱۴ گرم که فقط ۱۰۰ هزار تومان از این مبلغ را قبلا برای اجرت کارگر هزینه کرده ایم. ما معمولا برای این محصول از کودهای آلی و مخصوص زعفران استفاده می کنیم و اگر حساب کنیم با هزینه های ایاب و ذهاب و غیره تقریبا ۱۵۰ هزار تومن هزینه همین پاک کردن یک کیلو گل زعفران است که در این پروسه بیش از نیمی از مبلغ نهایی آن خرج می شود.
احتشام زاده ادامه داد: البته دستگاهی اخیرا در خراسان برای اولین بار تولید شده که قابلیت آن را دارد که در هر سه ساعت حدود ۱۰۰ کیلو گل را تمیز کند و طبق مطالبی که عرض کردم هزینه کارگری برای این میزان محصول هزینه وحشتناکی است و کشاورز به این فکر می کند که نصف درآمد من از این محصول هزینه کارگر و مسائل جانبی می شود،تامین آن میزان پول نیز مشکل دیگریست. ولی این دستگاه تا ۷۰ درصد از هزینه های برداشت این محصول را کمتر می کند و طبیعی است که بدون چنین دستگاهی، کشاورز به کاشت این محصول ارزشمند در چهاردانگه رغبتی نداشته باشد. در کنار این محصول یک دستگاه خشک کن صادرات گونه هم قرار دارد که محصول را به حالت وکیوم و صادرات پسند خشک می کند. اجرت اجاره این دو دستگاه برای کشاورز روی هم به نرخ امسال برای تمیز و خشک کردن هر کیلو گل زعفران مبلغ ۲۸ تا ۳۰ هزار تومان هزینه در بر دارد و با توجه به مبلغ پاک کردنی که به روش سنتی و توسط کارگر انجام می شود که حدود ۱۰۰ هزار تومان هزینه دارد حدود ۷۰ درصد صرفه جویی اقتصادی را در پی دارد.
این دستگاه تا سال گذشته حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰ میلیون قیمت داشت که احتمالا امسال طبیعی است که قیمتش با وجود این تورم و گرانی به ۵۰۰ میلیون هم برسد. اگر حداقل یک عدد از این دستگاه در بخش چهاردانگه باشد رغبت کشاورزانی که محصولات آنها عمدتا در کشت خیار است و همینطور زمین هایی که به حال خود بدون بهره وری رها شده و یا زمین هایی که به کشت گندم مبادرت شده که توجیه اقتصادی زیادی در منطقه ندارد بیشتر شده و تعداد بیشتری از کشاورزان سمت این محصول با بهره وری و توجیه اقتصادی بالا می روند. با توجه به سودآوری بیشتر برداشت این محصول به روش مکانیزه و با استفاده از این دستگاه کشاورزان می تواند با اطمینان بیشتری زمین های خود را به زیر کشت این محصول با ارزش ببرند و با توجه به اینکه عمده محصول منطقه یعنی خیار به سم و آب و کودهای شیمیایی زیادی احتیاج دارد که این موضوع باعث آلوده شدن خاک و حتی آب های زیرزمینی می شود که مطمئنا طی سالها صدمات جبران ناپذیری را به جهت سلامت کشاورزان منجر می شود و همینطور منابع آب را به مرور میخشکاند، کاشت زعفران می تواند به سلامت خاک و حفظ منابع آبی و زمین های منطقه کمک کند. در مورد محصول عمده دیگر منطقه یعنی سیب هم وضع به همین منوال کشت خیار است.
دگرگونی اقتصاد بخش چهاردانگه با روی آوردن به کشت زعفران
کاشت محصول زعفران در بخش چهاردانگه با توجه به پتانسیل زمین های منطقه می تواند اقتصاد بخش کشاورزی منطقه را دگرگون کند و با ایجاد اتحادیه هایی می توان برای صادرات مستقیم و بدون واسطه به کشورهای عربی حوزه خلیج فارس برنامه ریزی کرد. من خود بنا به شرایطی پتانسیل این کار را دارم.
یک مورد تاسف باری که من با سفر به ترکیه در آذرماه سال گذشته دیدم این بود که من یک تحقیق در مورد فروش محصول زعفران در کشور ترکیه کردم متاسفانه محصولی با کیفیت محصول زعفران مارا که قاچیانی ایرانی این کار را می کنند و مثلا از کشاورز در ایران به قیمت کیلویی ۱۰ میلیون تومان یا حتی بسیار کمتر از این می خرند و در ترکیه به تاجر ترک به مبلغ کیلویی نهایتا ۲۰ تا ۲۵ میلیون میفروختند و تاجر ترک نیز به نوبه خود به اعراب توریستی که به آنجا می آمدند به پول ایران حدود ۱۲۵ میلیون تومان می فروختند.(در واقع گرمی ۵۰ لیر و یا کیلویی۵۰ هزار لیر که به نرخ امروز ما تقریبا کیلویی ۲۰۰ میلیون تومان و یا گرمی ۲۰۰ هزار تومان در می آید) با این اوصاف با توجه به قیمت خریدی که دولت امسال در کشور تعیین کرده به مبلغ گرمی ۲۰ هزار تومان از کشاورز به دلیل تفاوت قیمت زیاد -حدود ۸ تا ۱۰ برابری آن- در کشورهای دیگر ، قاچاقچیان سودجو آن را به کشورهای دیگر به قیمت های غیر واقعی می فروشند و تاجر خارجی نیز به نوبه خود سودهای بعضا ۱۰۰۰ درصدی از آن برداشت میکند و این ظلم واقعی به ناحق در حق کشاورزی است که عمده زحمات به بار نشستن این محصول را می کشد. اگر قیمت گذاری محصول در کشور توسط دولت درست باشد و سازوکار صادرات و بروکراسی اداری این موضوع درست باشد و دست و پا گیر نباشد، هیچ وقت این اتفاقات نمی افتد که محصول با کیفیت از کشاورزی در ایران به قیمت پایین خریداری شود و متاسفانه در جاهایی مثل اسپانیا با پکیج و بسته بندی با نام کشور اسپانیا در اروپا و امریکا و کانادا برای صنایع دارویی و آرایشی به قیمتی بسیار بیشتر از ایران عرضه شود!
زعفرانی با برند سوپر نگین ایرانی که مرغوبترین نوع زعفران دنیاست در سوئد در صنایع دارویی استفاده می شود که گرمی ۳۰ تا ۴۰ دلار قیمت دارد.
متاسفانه در آمار تکان دهنده ای که در مورد زعفران ایرانی وجود دارد در ۱۰۰ درصد ترنول مالی محصول زعفران در دنیا فقط و فقط ۷ درصد به ایران برمی گردد!! در صورتیکه ایران حدود ۹۵ درصد کل تولید زعفران دنیا را دارد! و این تاسف بار است …
گفت و گو و تنظیم : علی نظری
