چهل گیس، قلعه ای نویافته در شاهدژ

شاهدژ در بخش چهاردانگه شهرستان ساری و در ۷۰ کیلومتری جنوب شرقی این­ شهرستان از استان مازندران و در شرقی ترین منقطه کوهستانی ساری قرار گرفته است. ارتفاع این قله از سطح دریاهای آزاد ۲۸۰۲ متر است. قلعه چهل ­گیس در ۹ کیلومتری جنوب­ غربی قله شاهدژ واقع شده است.

پیشینه پژوهش

به دلیل عدم انجام هیچ گونه فعالیت باستان­شناسی در حوزه جنوبی شاهدژ، دانسته­ های ما نسبت به پیشینه تاریخی این منطقه بسیار اندک است. علی رقم وجود محوطه­ های باستانی بسیار و تعدد و تنوع نمونه ­های سفالین، تاکنون مطالعه جدی و دقیقی بر روی آنها صورت نگرفته است و تلاش حاضر نیز نخستین گام در تامین این منظور می ­باشد. این مهم آشکارا ضرورت انجام تحقیق را توجیه می­ نماید. نویسنده در بررسی باستان شناسی سال ۱۳۹۰ که به منظور انجام پایان نامه کارشناسی ارشد وی بوده، از این منطقه دیدن کرد و این گزارش اولین گزارش علمی باستان شناسی منطقه جنوب شاهدژ محسوب می شود.

قلعه چهل­ گیس

این قلعه در ۳ کیلومتری شرقی روستای بند­بن بر بالای صخره طبیعی به نام «سُوترَجِه» با ارتفاع ۱۷۴۵ متر از سطح دریا و ۴۸۵ متر از سطح دره­ های اطراف که از جهت شمالی به دره اسبه رو، از جهت شرقی و جنوبی به دره فینسک و از طرف غربی به دامنه کوه زردره­ چال منتهی می­ شود. با بالا رفتن از تنها گذرگاه صعب­ العبور این صخره طبیعی که در دامنه غربی آن واقع شده به بالای صخره می­ رسیم و در آنجا شاهد یک سطح تقریبا مسطح می­ شویم که در آنجا بنای دو قلعه باستانی به چشم می­ خورد. یکی قلعه چهل گیس شمالی و دیگری چهل گیس جنوبی.  پوشش گیاهی سطح و اطراف صخره شامل درختانی از قبیل: تِل ، نمدار ، وَن ( زبان گنجشک ) ، سرخ ولیک و … می­ باشد. این بنا از چهار طرف توسط پرتگاه­ های مخوف احاطه شده است.

قلعه چهل گیس شمالی

مصالح به کار رفته در این قلعه لاشه سنگ­ و ملات ساروج و اندکی خشت است. حداکثر ارتفاع باقی مانده از این بنا در قسمت غربی ۶ متر و در قسمت جنوبی ۸ متر می­ باشد. طول بنا در قسمت غربی ۹ متر و عرض بنا در قسمت جنوبی ۷ متر است. به دلیل صدمات بسیار زیادی که بر اثر عوامل طبیعی و انسانی بر پیکره این بنا وارد شده نمی­ توان شکل ظاهری و پلان کاملی از آن ترسیم نمود. متأسفانه حجم بالای تخریب مانع از آن گردید تا ما به طور کامل عناصر تزئینی و معماری این قلعه شناخت پیدا کنیم.

شرح یافته­ ها:

از این قلعه تعداد ۱۰ قطعه سفال جمع­ آوری گردید که با توجه به مقایسه گونه­ شناختی نمونه ۲ آن با نمونه­ ای از شهر بلقیس ( کمال هاشمی، ۱۳۹۰: لوحه ۳۰ طرح ۱۷۹) متعلق به سده­ های ۶ و ۷ هجری قمری قابل مقایسه است.  نمونه ۷ با نمونه­ ای از اولتان قالاسی دشت مغان (علیزاده، ۱۳۸۵: ۱۰۵ شکل ۵ طرح ۲ ، ۶۲)، بخش تارم سفلی قزوین (هاشمی، ۱۳۸۷: لوح ۵ طرح ۵) و خورهه (رهبر،۱۳۸۲: ۱۵۸، طرح ۸۰) که همگی متعلق به دوره ساسانی می­ باشند، قابل مقایسه است. نمونه ۸ با نمونه­ هایی از جرجان (مرتضایی،۱۳۸۳: ۱۷۱ لوحه ۲ طرح ۱۷) و بخش تارم سفلی قزوین (هاشمی، ۱۳۸۷: لوحه ۲۴ طرح ۷ ) متعلق به سده ششم هجری قمری، قابل مقایسه است.

گاهنگاری چهل گیس شمالی

با استناد به نتایج حاصل از گونه­ شناختی سفال ­های موجود می­ توان احتمال داد که قلعه چهل ­گیس جنوبی در دو دوره: ساسانی و سده ششم هجری قمری مسکونی بوده است.

چهل گیس جنوبی

این قلعه در دویست متری جنوبی قلعه چهل­ گیس شمالی و ۵۶ متر پایین تر از آن واقع شده است. با دیوارهای باقیمانده از بنای قلعه، سه اتاق و یک راهروی باریک قابل شناسایی است. مصالح به کار رفته در این قلعه نیز همانند قلعه شمالی از لاشه سنگ و خشت و ملات ساروج است. دیوارهای داخلی قلعه با لایه­ای از گچ اندود شده که نشان دهنده گچکاری در بنا و از گچ به عنوان عنصر تزئینی در بنا به کار رفته است. در قسمت فوقانی دیواره جنوبی بنا شاهد حفره­هایی به قطر تقریبی ۲۳  تا ۳۰ cm هستیم که محل قرارگیری تیرهای چوبی جهت برپا نگه داشتن سقف بنا بوده است. با توجه به پراکندگی مواد و مصالح به کار رفته و ارتفاع بیش از اندازه  بنای اتاق غربی، احتمالا قلعه به صورت دو طبقه و متناسب با شیب پرتگاه ساخته شده است .ارتفاع دیوار جنوبی قلعه که کاملا با لاشه سنگ و ساروج بنا شده ۲۳ متر است.

شرح یافته­ ها:

از این قلعه تعداد ده قطعه سفال شاخص جمع­ آوری گردید که با توجه به مقایسه گونه شناختی نمونه ۴ آن با نمونه هایی از جرجان (مرتضایی،۱۳۸۳: ۱۷۱، لوحه۲)، شهر بلقیس (کمال­هاشمی، ۱۳۹۰: لوحه ۳۹ طرح ۲۳۲) و سرخ قلعه فیروز­کوه (پازوکی، ۱۳۸۵: ۱۶۵، طرح­های ۱۸ و۲۲) که همگی متعلق به دوره سلجوقی می­باشند، قابل مقایسه است. نمونه ۷ با نمونه­ هایی از جرجان (کیانی و کریمی، ۱۳۶۴: ۳۲ طرح ۱۹)، حوزه آبریز ابهررود (عالی،۱۳۸۳: لوحه ۲۴ طرح های ۱ و۶)، سرخ­ قلعه فیروزکوه (پازوکی، ۱۳۸۵ :۱۶۶، طرح­های ۳۳،۳۵و۳۶) و با بخشی از تزئینات سطح درون ظروفی از حسنلو ۱ (دانتی، ۱۳۸۶: تصویر ب، طرح­های ۳ و ۴) که همگی متعلق به دوران سلجوقی و ایلخانی می­ باشند، قابل مقایسه است.

گاهنگاری چهل گیس جنوبی

با استناد به نتایج حاصل از مقایسه گونه­ شناختی سفال­ های موجود می­ توان احتمال داد که قلعه چهل گیس جنوبی در دو دوره: سلجوقی و ایلخانی مسکونی بوده است.

نتیجه گیری

با توجه به موقعییت جغرافیایی و قرارگیری قلعه در مکانی صعب العبور و کوهستانی و در کنار نزدیکترین گذرگاه کوهستانی ساری به سمنان، به نظر می رسد که این قلعه در زمان گذشته با توجه به گاه نگاری نسبی انجام شده، نقش قلعه ­های حفاظتی را در این منطقه ایفا می­ کرد.

نویسنده: دکتر عابس نصیری تروکی