چهاردانگه در سفرنامه ركن الاسفار

افضل الملك كه به عنوان رياست دفتر ايالتي مازندران به مازندران سفر نمود روز شمار سفر خود به مازندران از 26 شعبان 1331 تا  هجدهم جمادي الاخر 1332 را به نگارش در آورد ه كه شامل مطالب ارزشمندي مي باشد.در مورد وجه تسميه و حكومت چهاردانگه داراي مطالب با ارزشي است.

هزار جريب بلوكي است بسيار معتبر هم دهات قشلاقي و هم دهات ييلاقي دارد. از طرف ساري كه بخواهند آنجا روند كوههاي بلند و راههاي سخت دارد. دهات و خاكش منصل به دهات سمنان و دامغان مي شود.فولاد محله يكي از دهات معتبر آنجاست. گليمي كه مي بافند كه معروف به جاجيم هزار جريبي است هم فرش است و هم رواندازاست. آن را روي كرسي هم مي اندازند، پرده اتاق هم مي توان قرار داد.

گندمي كه در خاك مازندران به عمل مي آيد نانش را نمي توان خورد، آدمي را گيج و بيهوش مي كند، بايد گندم ديگر به آن مخلوط كرد كه بتوان نانش را خورد، ولي گندم كه از هزار جريب به عمل مي آيد بي عيب است. نانش خوب است. غالبا”حاكم هزار جريب از براي حكومت و من سفره هاي نان مي فرستادند كه در سر سفره گذاشته ، پلا و چلاو مي خورديم قدري هم از نان ها صرف مي كرديم.

بلوك هزار جريب دو فوج سرباز به ديوان مي دهد. فوج عبارت از هزار نفر است، اما فوج اينجا هشتصد نفري است.

بلوك هزار جريب مشتمل بر دودانگه و چهاردانگه است كه هر محل حاكمي دارد . اين كه دو دانگه و چهاردانگه مي گويند جهتش اين است كه امير تيمور گوركان از مير عماد الدين ، كه سيدي عالي نسب و داراي مقاماتي عاليه بوده است – كرامت و خرق عادت بزرگي ديده است. دست او را مي بوسد و به او ارادت مي ورزد و هزار جريب را  به او مي بخشد و به سيور غال واگذار مي كند كه ماليات آنجا را گرفته صرف معيشت خود سازد.

مير عماد الدين در اينجا زندگي مي كند و مشغول فلاحت و زراعت مي شود. از يك زن دو اولاد داشته و يك زن دگر او چهار اولاد مي آورد، هزار جريب را ميان اولاد خود تقسيم مي كند، لهذا به دو دانگه و چهاردانگه تقسيم مي شود.

مير عماد از بزرگان اهل باطن بوده است. نتايج اولاد او هنوز باقي و برقرارند. به عزت و احترام زندگاني دارند.به حكومت هزار جريب مداخله ندارند،كناره مي جويند، اما در آن دهات ملك و حشم داشته رعايا براي آنها زراعت كرده، خودشان يه احترام زندگاني مي كنند.

ميزا عباس خان كه از آن اولاد و بسيار آبرومند و عاقل و دارايمكنت بود در زمستان با اهل و عيال  از هزار جريب به ساري مي آمد و در خانه هاي خود تا آخر حمل به سر مي برد. باز براي ييلاق به دودانگه سر املاك خود مي رفت. با من آمد و شد داشت. چندين بار به او گفتم: اگر ميل داري حكومت دودانگه را به شما واگذار كنم. قبول نگرد و گفن: به املاك خود رسيدگي كردن بهتر از حكومت دوز رو و بال(؟) است. او را عاقل يافتم.

يكي از نتايج محترم مير عنالدين ، سيد بزرگوار جناب مستطاب آقاي شريف العلماء مي باشد كه در ساري ساكن هستند. اهل شهر بالتمام از صميم قلب به ايشان ارادت دارند. پدرشان مرحوم حاجي ميرزا سيد محمد بوده كه بسي كرامات و خرق عادات از ايشان سرزده، تمام علماي بزرگ به آن سيد جليل القدر ارادت داشته اند. اهل ساري به امر و نهي جناب مستطاب آقاي شريف العلما و اخويشان آقاي سلطان الذاكرين اطاعت دارند.خيلي از شب ها در منزل ايشان يا در ساير منازل دعوت داشتم و با ايشان تا ساعت شش از شب رفته بسر مي بردم و مشغول حديث و اخبار و ادبيات  و تاريخ و سياسيات مي شديم. در طهران هم كه از طرف ساري به وكالت دارالشوراي ملي منتخب شدند با بنده مانوس بود. يك دوبار با جناب امير مؤيد و ديگران به صرف ناهار در بنده منزل دعوت داشتند. از حضور ايشان خيلي مشعوف بوديم. اگر زير بار وكالت نمي رفتند مقام ايشان عالي تر از اين مقامات بود.

خلاصه: حكومت چهاردانگه ي هزار جريب با جناب اشجع الملك بود و حكومت دودانگه با جناب اسمعيل خان صارم الملك پسر مرحوم ابراهيم خان معروف بود كه تمام دودانگه از املاك ايشان و خواهرش حاجيه خانم مي باشد.بين اين  دو امير مازندراني ضديت نقاضت بود. من حمايت از صارم الممالك كرده خيلي تقويت نمودم. نگذاشتم كه حكومت و فوج سرباز دودانگه از ايشان خارج شود.توانستم رقم حكومت براي ايشان بفرستم ، مبالغي خطير براي حكومت ومن پول فرستاد . خواستم بعد از چندي او را به حكومت بار فروش بفرستم قبول نكرد ،گفت:در دودانگه بودن به املاك خود رسيدن و رعاياي خود را كه خانه زادند نگا هداري كردن بهتر از حكومت بار فروش است كه پس از يك سال معزولي به دست آيد. استقلال حكومت من در دودانگه به سر فوج و ملك خود بودن بهتر از ساير كارهاست.( افضل الملك ، ركن الاسفار ص 144- 146)

تدوین: حامد خلیلی ازنی