در فرهنگ موسیقی منطقه للـه‌وا سازی بادی از جنس نی است که در فرهنگ فارسی با عنوان نی چوپانی شناخته می‌شود. این ساز اختصاص به روابط و معیشت دامپروری داشته و نغمات مربوط به آن بازگوکننده‌ی مجموعه‌ی روابط و سازوکار معیشتی چوپانان و نیز آرمان‌ها و حرمان‌های آنان است. قدیمی‌ترین نغمات مربوط به این ساز مانند «سلک حال» اختصاص به جابه‌جایی، چرا و وصف دام دارد. بعدها برخی نغمات و قطعات مربوط به رپرتوار سرنا و قطعات موسیقی مراسمی مانند «رقص مقوم» و یا برخی الحان و نغمات آوازی همچون «کتولی» و «کل‌حال» نیز به مجموعه‌ی نغمات این ساز افزوده شدند.
در تداول زبان تبری «للـه» به معنی نی و «وا» به مفهوم باد به کار می‌رود.
در فرهنگ موسیقی منطقه للـه‌وا سازی بادی از جنس نی است که در فرهنگ فارسی با عنوان نی چوپانی شناخته می‌شود. این ساز اختصاص به روابط و معیشت دامپروری داشته و نغمات مربوط به آن بازگوکننده‌ی مجموعه‌ی روابط و سازوکار معیشتی چوپانان و نیز آرمان‌ها و حرمان‌های آنان است. قدیمی‌ترین نغمات مربوط به این ساز مانند «سلک حال» اختصاص به جابه‌جایی، چرا و وصف دام دارد. بعدها برخی نغمات و قطعات مربوط به رپرتوار سرنا و قطعات موسیقی مراسمی مانند «رقص مقوم» و یا برخی الحان و نغمات آوازی همچون «کتولی» و «کل‌حال» نیز به مجموعه‌ی نغمات این ساز افزوده شدند.
در حال حاضر، مهم‌ترین نغماتی که توسط این ساز اجرا می‌شوند، به شرح زیر است:
سماحال، کشتی مقوم، بورسری، کمرسری، کل‌حال، نقرسری، سلک‌حال، چراغ‌حال، مش‌حال (میش‌حال)، تریکه‌سری، جلویی، رقصی (رقص مقوم)، سماحال، غریبی، همه ره بُردن، یاغی بورده، کردِ حال (چپون‌حال) امیری، کتولی، و گروهی از ترانه‌ها و ریزمقام‌ها.
جایگاه تاریخی ـ اجتماعی للـه‌وا
للـه‌وا به دلیل فرم محتوایی و ساختاری تکه‌ها و قطعات مربوط به آن ریشه در تاریخ فرهنگی زندگی مردم منطقه دارد. قطعات قدیمی و اصیل این ساز عموماً از نگرشی طبیعت‌گرایانه برخوردارند. در جای جای ادبیات و فرهنگ شفاهی مازندران نام این ساز به چشم خورده و از موارد کاربرد و اهمیت آن یاد می‌شود.
مه یار اگه چپون نیه، من ونه خنه نشومبه
me yār age čapun niye, men vene Xene našumbe
ترجمه: یارم اگر چوپان نباشد به خانه‌اش نمی‌روم (با او ازدواج نمی‌کنم)
…………………………….
ونه للـه چل مقوم نیه، من ونه خنه نشومبه
vene lale čel mequm niye, men vene Xene našumbe
ترجمه: اگر نی (للـه‌وا)ی او چهل مقام نباشد (ننوازد) به خانه‌اش نمی‌روم (با او ازدواج نمی‌کنم)
للـه‌وا در بدو امر سازی مطلقاً چوپانی و واسطه‌ی ارتباط گالش‌ها و چوپان‌ها با احشام و طبیعت بود. بعدها این ساز در اعیاد، جشن‌ها، عروسی‌ها و مراسم ختنه‌سوران مورد استفاده قرار گرفت. مورد ویژه‌ی استفاده از این ساز هنگامی است که کسی مورد حمله‌ی پلنگ، ببر و یا گرگ قرار می‌گرفت و جراحاتی برمی‌داشت. اعضای خانواده‌ی فرد مجروح جهت پیشگیری از احساس تنهایی و یا به خواب رفتن بیمار از نوازنده‌ی للـه‌وا دعوت می‌نمودند تا بر بالین فرد مجروح حضور یافته و به صورت مداوم به نواختن ساز بپردازد. این عمل مانع از آن می‌شد تا بیمار به خواب عمیق فرو رفته و دچار کابوس شود. (گفتگوی حضوری با استاد حسین طیبی، سال ۱۳۶۴ ه . ساری، راهبند سنگتراشان)
للـه‌وا هنوز هم از سازهای رایج بومی در سراسر البرز شمالی و جنوبی محسوب شده و در میان فرهنگ‌های مازندرانی، گیلی، تالشی، کومشی، طالقانی، الموتی و نیز برخی پاره‌فرهنگ‌های این ناحیه همچون سنگسری، افتری و سرخه‌ای مورد استفاده است. با این حال تحولات اجتماعی چند دهه‌ی گذشته و تغییر ساختار دامپروری سنتی در مازندران این ساز را در معرض منسوخ شدن قرار داده است.
از معروف‌ترین و فعال‌ترین نوازندگان حال حاضر للـه‌وا می‌توان از: استاد حسین طیبی، ابوالحسن خوشرو، ارسلان طیبی، نورا… علیزاده، نام برد.
استاد حسین طیبی از بهترین نوازندگان لله وا
منبع تصویر: وب سایت واحد پژوهشی فرهنگخانه مازندران
آشنایی با ساختمان للـه‌وا:
همانگونه که پیشتر توضیح داده شد، «للـه‌وا» اصلی‌ترین ساز موسیقی مازندران و در اصل سازی چوپانی است. این ساز از لحاظ ساختار شبیه «نی» سنتی است. سازی بادی، که از دو کلمه «للـه» به معنی «نی» و «وا» به معنی یاد تشکیل شده است و این نام‌گذاری به جنس ساز و عامل ارتعاش آن که هواست، اشاره دارد. جنس «للـه‌وا» از ساقه‌ی گیاهِ نی و دارای هفت بند و شش گره است که پنج سوراخ آن در جلو و یکی در پشت می‌باشد.
تفاوت آن با «نی» سنتی این است که دهانه‌ی «نی» به طرف داخل تراشیده شده (برای اینکه به آسانی میان دندانها قرار گیرد) و یک قطعه فلز یا تلق روی آن قرار می‌گیرد. در حالی که دهانه‌ی «للـه‌وا» از طرف خارج تراش خورده تا به راحتی روی گوشه‌ی لب قرار گرفته و برای نوازنده ایجاد مزاحمت نکند.
معمولاً برای زیبایی در محل گره این ساز نخ یا چرم می‌بندند و با تکنیک نفس برگردان در آن می‌دمند. نوازندگان للـه‌وا پیوسته با بافته‌ای از موی بز به نام تیر به تمیز کردن این ساز اقدام می‌نمودند تا ترشحات آب دهان مانع از پوسیدگی جداره‌ی ساز للـه‌وا نشود. ضمن اینکه گاهی با روغن‌اندود کردن داخل للـه‌وا از پوسیدگی آن پیشگیری می‌نمودند. کنده‌کاری بر روی جداره‌های للـه‌وا و ایجاد نقوش ساده و هندسی اصلی‌ترین نوع تزیین این ساز بود. شکل دیگری از تزیین للـه‌وا ایجاد روکشی کامل از روده‌ی بره بر روی جداره‌های بیرونی این ساز بود. به این ترتیب که پس از خشک شدن روده، رنگ مات و چشم‌نوازی در جداره‌های آن ایجاد می‌شد. گاهی نوازندگان با ایجاد برش‌های حلقوی بر روی پوست خشک شده، نقش‌های خاصی را ترسیم می‌نمودند. علاوه بر این استفاده از روده‌ی گوسفند و پوست ساقه‌ی درخت تیس جهت پوشاندن گره‌های ساز نیز متداول بود.
در گذشته چوپانان با فواصل معینی که به صورت تجربی بدست می‌آمد، چهار سوراخ در جلو و یکی در پشت ساز ایجاد می‌کردند. در چنین وضعیتی صدادهی درست ساز به صورت تصادفی بوده و در غیر این صورت نوازنده در اثر تجربه و ممارست فردی، نسبت به تغییر محل سوراخ‌ها اقدام می‌نمود. نوازندگان ضمن اجرا با دو گونه ساز (از نظر ابعاد) متوجه شدند که ملودی‌هایی را که با ساز نوع اول می‌نوازند، با ساز نوع دوم غیرقابل اجراست. بعدها که شناخت نوازنده‌ها نسبت به موسیقی بیشتر شد، سوراخ چهارم پس از نیم‌پرده فاصله از سوراخ سوم ایجاد شد
چون ساختمان کلی «للـه‌وا» شبیه «نی» سنتی است، بنابراین اندازه‌ی طول و قطر داخلی لبه و انتهای آن مانند «نی» است، با این تفاوت که (جدای از نحوه‌ی تراش لبه‌ی ساز) «للـه‌وا»ی هم کوک با «نی» مقداری کوتاه‌تر است. چون نی پس از قرار گرفتن میان دندانها مقداری از طول لوله‌ی صوتی آن کاهش پیدا می‌کند. (البته به شرطی که قطر داخلی و انتها و همچنین فواصل میان سوراخ‌های نی و للـه‌وا کاملاً یکسان باشند). در گذشته گالشان و چوپانان به دلیل قرار گرفتن در محیط باز جنگل و مراتع و عدم دسترسی به دستگاه‌های تقویت صوتی، از «للـه‌وا»هایی با اندازه‌های کوتاه که قدرت صوتی بیشتر داشته‌اند، استفاده می‌کردند. این نوع از للـه‌واها از صدای قوی‌تری برخوردار بوده و همین مسئله موجب کیفیت ویژه‌ی صوتی نیز می‌گردید.
از طرفی «للـه‌وا»هایی که از طول زیادی برخوردار بودند، ضمن دشوار بودن حمل و نقل آن در پی یک اجرای طولانی باعث خستگی عضلانی نوازنده می‌شدند، لذا چوپانان کمتر از سازهای بلند استفاده می‌کردند، چراکه در این حالت عضلات گردن و پنجه‌ها در حالت کشیدگی قرار داشته و قدرت مانور نوازنده به شدت کاهش می‌یافت. در سال‌های اخیر و به دنبال تشکیل ارکسترهایی که سازهای محلی از جمله للـه‌وا در آنها مورد استفاده است، جهت هم‌کوک شدن للـه‌وا با خواننده و دیگر سازهای گروهِ ارکستر، از للـه‌واهایی با قطر بیشتر استفاده می‌شود.
نحوه‌ی نواختن للـه‌وا:
تولید نغمات بوسیله‌ی این ساز معمولاً پیوسته و به صورت (لگاتو Legāto) و بلاانقطاع می‌باشد. ساز مذکور به طور مورب در دست قرار گرفته و در افراد به اصطلاح راست دست در گوشه‌ی سمت چپ لب و در افراد چپ دست در گوشه‌ی سمت راست لب جای می‌گیرد. نوازندگان «للـه‌وا» با ارتعاش هوای درون ساز و تکنیک نفس برگردان در آن می‌دمند. در حالی که «نی» سنتی پس از قرار گرفتن لبه‌ی فوقانی ساز در میان دندانها و دمیدن در آن به صدا درآمده و با توجه به باز بودن یک طرف دهان نوازنده؛ امکان تکنیک نفس برگردان میسر نیست. در برخی موارد یک واخوان صوتی مضاعف (آوازی) که توسط خود نوازنده‌ی ایجاد می‌شود، صدای «للـه‌وا» را همراهی می‌کند.
نحوه‌ی انگشت‌گذاری و دست گرفتن ساز:
برای کسانی که در اصطلاح راست‌دست هستند، «للـه‌وا» در گوشه‌ی سمت چپ لب قرار گرفته و گردن نوازنده تا حدودی به سمت راست متمایل گردیده و ساز به سمت چپ مایل می‌شود. در این حالت انگشت شصتِ دست راست روی سوراخ شماره‌ی شش و انگشت سبابه روی سوراخ شماره‌ی پنج و انگشت میانی روی سوراخ شماره‌ی چهار و انگشت بعدی روی سوراخ شماره‌ی سه و انگشت کوچک دست راست آزاد است.
در این وضعیّت انگشت شصتِ دستِ چپ به عنوان نگهدارنده‌ی ساز و انگشت سبابه‌ی دست چپ بر روی سوراخ شماره‌ی دو و انگشت میانی در نقش نگهدارنده‌ی ساز و انگشت بعدی روی سوراخ شماره‌ی یک و انگشت کوچک دست چپ نیز آزاد می‌باشد. به طوری که اگر کلیه‌ی انگشتان را از روی سوراخ‌های شماره‌ی یک الی شش برداریم، ساز از دست نوازنده نیفتاده و با اتکا به انگشتان نگهدارنده، آماده‌ی نواختن باشد.
همه‌ی عملیات فوق به عکس صورت می‌گیرد. اگر نوازنده‌ای در غیر از وضعیت و حالت توضیح داده شده اقدام به نواختن نماید (رعایت دستورالعمل دست راست و چپ) پس از مدتی اجرا، عضلات دست از ناحیه‌ی مچ و انگشتان دچار کشیدگی گردیده و در نتیجه قدرت مانور آنها کاهش می‌یابد. لازم به ذکر است که گردن نوازنده نمی‌بایست بیش از حد کج شود. لازم است تا هنرجویان و نوازندگان مبتدی در اوایل آموزش، تمرینات خود را در مقابل یک آینه‌ی قدی انجام دهند، تا پوزیسیون نوازنده براساس حالات توضیح داده شده، تثبیت گردیده و نوازنده با حالت درست‌ِ نواختن مأنوس شود.
چگونگی تهیه و ساختن «للـه‌وا»:
محل رویش و تهیه للـه‌وای مناسب
للـه‌وا یا نی در واقع نوعی چوب الیافی است که به طور طبیعی و خودرو در طبیعت می‌روید. این گیاه در شرایط مختلف در اطراف زمین‌های کشاورزی، حواشی کویر، باتلاق‌ها، مرداب‌ها، آب‌بندها و نقاط آبگیر حاشیه‌ی رودخانه‌ها به وفور یافت می‌شود. محل رویش نی در فرهنگ فارسی به نیزار شهرت دارد. در اصطلاح بومی (مازندرانی) به محل روئیدن نی للـه‌جار می‌گویند (یعنی جایی که «للـه» به صورت انبوه می‌روید).
اگر در جایی نیاز به کشت آن باشد با کاشتن یک پیاز، طی یک سال ریشه تکثیر گردیده و همراه هر ریشه یک ساقه به طول دو الی چهار متر رشد می‌کند.
ساقه‌ی للـه‌وا در جریان بادهای پاییزی خشک می‌گردد. عمر هر ساقه در نیزار بین یک تا سه سال است.
جهت بریدن ساقه‌ی نی و به منظور ساختن ساز لازم است تا از اره‌ی فلزی استفاده شود، چراکه در غیر این صورت ممکن است پوست سطحی نی آسیب دیده و هنگام نواختن، هوا از منافذ چوب‌پنبه‌ای بندهای نی خارج گردیده و در نتیجه ساز به دست آمده کیفیت مطلوب را جهت استفاده از دست بدهد. لازم به یادآوری است که همه‌ی نی‌های نیزار جهت ساختن ساز مناسب نبوده و تنها تعداد اندکی از آنها قابل استفاده می‌باشند. چراکه تنها ساقه‌هایی جهت ساختن نی قابل استفاده هستند که فاصله‌ی بندها متناسب بوده و فواصل بین هر بند بین چهار تا پنج سانتیمتر باشد.
از آنجایی که مناسب‌ترین سازها (للـه‌وا) از طولی حدود سی سانتیمتر برخوردارند، و نظر به اینکه (للـه‌وا) نیز مانند نی سنتی می‌بایست شامل شش گره و هفت بند باشد، لذا اندازه‌ی متناسب طول بندها (بین چهار تا پنج سانتیمتر) (از نظر ابعاد) جهت ساختن ساز، مناسب هستند. در تداول فرهنگ تبری (مازندرانی)نرللـه nar-Lale (یعنی نی نر) و به ساقه‌های فاقد جوانه ماللـه mālale (یعنی نی ماده) اطلاق می‌شود. چنانچه به طور استثناء بند ساقه‌های فاقد جوانه یعنی نی ماده نیز از ابعادی مناسب جهت ساختن للـه‌وا برخوردار باشند، سازهای حاصل از آن از نظر صدادهی از کیفیت و مرغوبیت فوق‌العاده‌ای برخوردارند. پس از یافتن نی‌هایی که از بند متناسب برخوردار باشند. ابتدا محل پیش‌بینی شده جهت سوراخ‌ها را علامت‌گذاری نموده، سپس با میله‌های گداخته سوراخ می‌کنند. سوراخ کردن نی با میله‌ی گداخته بهترین شیوه جهت ایجاد سوراخ محسوب می‌شود، در غیر اینصورت به دلیل ایجاد تراشه و ترک‌های ریز و نامرئی در محل سوراخ‌ها، ممکن است نی ساخته شده فاقد کیفیت مطلوب در صدادهی باشد. نقشی تعیین‌کننده در انتخاب و برش نی از نیزار دارد. معمولاً در نیزارها، تنها ساقه‌هایی از نظر ابعاد دارای شرایط یاد شده هستند که در اطراف گره هر بند، جوانه‌هایی روییده باشد. از آنجایی که جوانه‌ها مانع از رشد طولی بندهای نی می‌شوند، لذا این گونه واریته‌ها به ساقه‌هایی که از جوانه‌های زیادی برخوردار باشند،
یادآوری این نکته ضروری است که به دلیل دشواری در تهیه‌ی نی‌هایی با ابعاد متناسب از نیزار اخیراً سازندگان للـه‌وا با برش دلخواه از بندهای نی و تهیه‌ی چند قطعه‌ی مناسب، قطعات تهیه شده را به یکدیگر متصل ساخته و از این طریق ساز مورد نظر را با ابعادی متناسب و طبیعی شکل می‌دهند. مبدع و مبتکر این روش در ساختن ساز للـه‌وا استاد حسین طیبی است.
ابتکار ساختن للـه‌وا از طریق قطعات جداگانه‌ی للـه‌وا این امکان را برای سازندگان آن فراهم ساخت تا اولاً بتوانند ساز را در هر کوکی تولید نمایند. ثانیاً چنانچه اگر قسمتی از یک للـه‌وا به دلیل عدم تناسب طول بند آن به اصطلاح خارج یا فالش باشد، آن قسمت را تعویض نموده و قطعه‌ای مناسب جایگزین نمایند.
منبع: کتاب آموزش لَله وا, رضا دیوسالار
نقل شده از وب سایت دهکده جهانی پارپیرار
با تشکر از آقای دکتر عباس اسلامی کیاسری برای ارسال عکس و لینک مطلب
