«شب یلدا»؛ رنگی، بالاتر از سیاهی

پایگاه خبری چهاردانگه نیوز: دكتر علی رمضانی پاجی، محقق و پژوهشگر باسابقه ساروی در حوزه علم و دانشگاه است. حضور در سمینارهای مختلف علمی و پژوهشی و انتشار آثار متنوع در زمینه‌های مختلف فرهنگی، قوم‌نگاری و بومی از جمله فعالیت‌های علمی اوست.

یکی از مطالعات شما که مورد علاقه مردم نیز هست، شب یلدا است. در مورد شب یلدا و قدمت و تاریخچه آن برای خوانندگان ما توضیح بدهید.
بعضی از ایام در تقویم هر ملتی از اهمیت و پشتوانه تاریخی و فرهنگی خاصی برخوردار دارند. یلدا یکی از نمادی‌ترین آیین‌های ایرانی است که همانند نوروز از هزاران سال پیش جشن گرفته می‌شود؛ با این تفاوت که پیشینه آن به روشنی نوروز نیست. این آیین امروزه با اندک تفاوت‌هایی، نه تنها در محدوده ایران فرهنگی حضوری چشمگیر دارد بلکه تأثیرش در دنیای مسیحیت نیز به صورت شب تولد مسیح مشهود است. بنا بر گفته «ویل دورانت» خورشید به صورت هاله‌ای از نور بر گرد چهره قدسیان مشهود است. در قزاقستان رسم است که هنگام نوروز، آفتاب را ستایش و به آن تعظیم می‌کنند و آن را مادر زمین و روزی‌رسان می‌دانند. عقیده غالب در خصوص یلدا این است که آن را زمان تولد خورشید و فرایندگی نور می‌دانند. این واژه‌ سریانی و به معنای «زایش» است. برخی محققان هم بر این باورند که در این شب پیامبری ایرانی حکایت از زایش مهر یا خورشید دارد و در آغاز دی ماه برگزار می‌شود که نام آفریننده جهان و نور و روشنایی مطلق است. این همان واژه‌ انگلیسی به معنای (day ) است که به کار می‌رود.

خاستگاه پیدایش این آیین باستانی از كجا و چگونه بود؟
ایرانیان بر اساس اسناد موجود که شیخ اشراق (سهروردی) بر آن مهر تأیید می‌زند، نخستین قومی بودند که گفتند خداوند نور آسمان و زمین است و او را «شیدان شید» نامیدند که بعدها به «نورالانوار» مصطلح شد. یلدا یکی از دلایل تعلق خاطر ایرانیان به آیتی از آیات الهی یعنی نور است. به‌خصوص که در این شب نعمت‌های خداوند نیز مورد تقدس و ستایش قرار می‌گیرد. ازاین‌رو مردم انواع میوه‌ها را که خاص فصل است و رو به اتمام می‌رود، برای سپاس‌گزاری از خالق طبیعت بر سفره‌ای که بی‌شباهت به هفت‌سین نیست می‌چینند و گرداگرد آن به شادی می‌پردازند. این آیین مبین آن است که روح ایرانی با شادی قرین است؛ چندان‌که در ظلمانی‌ترین اوقات هم در پی وجود نشاط‌انگیز زندگی است. یلدا انگیزه‌ای است برای شاد زیستن و امید بستن به اینکه «پایان شب سیه سپید است»؛ برخلاف آنچه که می‌گویند، بالاتر از سیاهی رنگ دیگری هم هست و آن سپیدی است.

با این توضیحات مبسوطی كه از قدمت یلدا بیان کردید، یلدا در باور مردم مازندران به چه شكل است؟ در مورد آداب و رسوم آن بگویید.
یلدا در مازندران که از آن به‌عنوان «چله شو» نام می‌برند، از دیرباز همانند دیگر نقاط ایران باشکوه و رسم خاص خودش برگزار می‌شود. در باور عامه مردم مازندران، سه ماه زمستان به دو چله بزرگ و کوچک تقسیم می‌شود. چله بزرگ یا برادر بزرگتر چهل روز از اول دی ماه تا دهم بهمن بود و چله کوچک از دهم بهمن تا بیست اسفند که آن را گت چله (Gat celle) و خورد چله (Xorde celle) می‌نامند.
معمولا چند شب مانده به چلّه شو مشخص می‌کنند که آن شب را در منزل کدام یک از اقوام باشند و معمولا بزرگان فامیل پذیرای خانواده‌ها هستند. در قدیم در غروب «چله شو» چوسو (co-so) روشن می‌کردند و در این سال‌ها شمع روشن می‌کنند.

معمولا شب‌نشینی‌های مازندرانی‌ها با خوراكی‌ها و میوه‌های خاصی همراه است. آیا در این شب هم به همین شكل است؟ كلا کمی در مورد اتفاقاتی كه به طور خاص چله شو را متفاوت می‌كند، بگویید.
در این شب به خاطر غلبه بر سرمای زمستان در کوهستان‌های مازندران «وَرْف دِشو» می‌خورند و در دشت مازندران «وَرْف شِکَر» که مخلوطی از شِکَر قرمز و یا شکر و برف می‌باشد، می‌خورند. آن‌ها اعتقاد دارند که با این کار بدنشان را به سرما عادت می‌دهند. در این شب انواع بازی‌ها و شادی‌ها را انجام می‌دهند. با شکستن گردو که آن را فال گردو می‌نامند، به اسم هر دختر و پسر مجرد گردو می‌شکنند. اگر گردو سالم باشد، می‌گویند «آغوز خوار، یار خوار»، البته انار را هم می‌شکنند و می‌خوانند «یارخوار، انارخوار»؛ یعنی اگر انار سالم یا گردوی سالم قسمت شما بشود یار و دلبر خوبی قسمت شما می‌شود. در دوران قدیم دختران دم بخت با پوشاندن صورت خود از هفت خانه طلب خیرات می‌کردند و یا در گوشه‌ای می‌ایستادند و از هفت نفر درخواست چیزی می‌کردند و بر این باور بودند که اگر کسی آن‌ها را نبیند و نشناسد، حتما به آنچه نیت کردند، خواهند رسید.
در این شب بازی‌های دسته‌جمعی که در فضایی بسته انجام می‌شود نیز مرسوم است؛ بازی‌هایی مثل «بورده بورده»، «کاتک‌کا»، «شاه وزیر‌کا»، «لال‌بازی» و… انجام می‌شود که برنده‌ها از بزرگ خانواده جایزه می‌گیرند. همچنین در این شب «هسنی» که غالبا پندآموز است، توسط اشخاصی که در قصه‌گویی مهارت دارند، گفته می‌شود. یکی دیگر از سرگرمی‌های این شب «این چه چیه؟ این چه چیه؟» چیستان می‌باشد که هر کس جواب آن را بدهد، جایزه دریافت می‌کند.
«فال درزن» یا «فال سنجوق» که همان فال سوزن است نیز یکی دیگر از آن اتفاقات مخصوص است. بدین ترتیب که سوزن یا سنجاق را بر لباس افراد می‌چسبانند و نیت می‌کنند، پس فردی ترانه می‌خواند و با توجه به ترانه می‌گویند که فال خوب بود یا بد؛ که البته در این سال‌ها فال حافظ و شاهنامه‌خوانی نیز مرسوم شده است.