سبب شناسی انحراف از منظر نهج البلاغه

نسیم رحمت خداوندی در همه ی لحظات زندگی از ازل الی ابد عالم در حال وزیدن است و موجودات عالم با روش های گوناگون و از مجاری مختلف از این نسیم با طراوت و پر برکت و پر از نعمت و موهبت ، بهره می برند. اما شدّت و سرعت وزیدن این رایحه در زمان ها و مکان های خاص به دلایل مختلف از جمله به جهت ایجاد شوق و انگیزه برای مخلوقات متفاوت است. ماه مبارک رمضان را می توان نقطه ی اوج این بارش تلقی نمود. هر آنچه که از قدر و منزلت ماه رمضان در قرآن کریم و روایات معتبر شیعه شنیده ایم و خوانده ایم مؤید این ادعاست. در ماهی تنفس می کنیم که باید مجالی برای تأمل در افعال و اصلاح اشتباهات و خطاهایمان باشد. هر انسانی که از ملکه ی عصمت برخوردار نباشد به دلیل مدیریت وسوسه ها از ناحیه ی ابلیس ، در معرض گناهان و خطاهای بسیاری قرار می گیرد. بدیهی است که اگر از علت های زمینه ای آن معاصی آگاه نباشد ، با جهل بسیط و یا مرکّب دچار آسیب های فراوانی خواهد شد. بنابر این مقدمه ی نجات و فلاح بشریت مسلح شدن به سلاح آگاهیست و ماه رمضان در جهت بهره برداری از ابزار مورد نظر استعانت ویژه ای به ما می نماید.چرا که انسان هم از لحاظ معنوی با تحمل ریاضات و عبادت های توصیه شده در این ماه به مقام خاصی دست می یازد و می تواند با تفکر و اندیشه ی در خویشتن براحتی نقاط ضعف خویش را بشناسد و برای اصلاح آن تدبیر نماید و هم به دلیل آنکه نام این ماه مبارک با نام و یاد مولای متقیان حضرت علی(ع) عجین شده است می تواند از معارف و پندهای آن امام هُمام در این حوزه استفاده نماید. لذا محتوای نوشتار پیش رو نیز بررسی نکات قابل توجهی است که حضرت امیر(ع) در قالب نامه ها ، خطبه ها و حکمت ها بدان اشاره نموده اند و در کتاب شریف نهج البلاغه مندرج است.

بر اساس یک تقسیم بندی کلی می توان دلایل اصلی و اساسی ایجاد انحراف در انسان ها را از منظر نهج البلاغه ، موارد سه گانه ی ذیل نام برد:

۱-گمراه نمودن شیطان : و به تبع آن نفس امّاره که انسان را با آرزوهای طولانی دچار غرور می نماید. حضرت علی(ع) در باب علل انحراف خوارج می فرمایند: شیطان گمراه کننده و نفسی که به بدی فرمان می دهد،آنان را با آرزوها مغرور ساخت و راه گناه را بر ایشان آماده کرد و به آنان وعده ی پیروزی داد و سرانجام به آتش جهنم گرفتارشان کرد.(حکمت۳۲۳)

۲- دوری از حکمت و دانش و به ندای هدایت عالمان گوش ندادن: مولا (ع) در مقام تبیین علت های گمراهی فرزندان امیه می فرمایند: بنی امیه با نور حکمت، جان و دل خود را روشن نساخته و با شعله های فروزان دانش قلب خود را نورانی نکرده اند. چونان چهارپایان صحرایی و سنگ های سخت و نفوذناپذیرند. سپس در همین خطبه امام خطاب به مردم کوفه می فرمایند: مردم! به سخن عالم خداشناس خود گوش فرا دهید، دل های خود را در پیشگاه او حاضر کنید و با فریادهای او بیدار شوید!، مفهوم مخالف این جمله یعنی اگر نصیحت و فرمان مذکور را رعایت نکنید در جاده ی گمراهی به نزول خویش ادامه خواهید داد.(خطبه۱۰۸)

۳– گریز از حق: بلا شک نقطه ی اوج زمینه ای برای انحراف هر انسانی فرار از مسیر حق جویی و حق طلبی است که در بسیاری از مواقع گریبان ما را می گیرد. حضرت در نامه ی ۶۵ نهج البلاغه خطاب به معاویه و در مقام نکوهش او می فرمایند: آیا پس از روشن شدن راه حق ، جز گمراهی آشکار چیز دیگری یافت خواهد شد؟ و آیا پس از بیان حق،جز اشتباه کاری وجود خواهد داشت؟ از شبهه و حق پوشی بپرهیز…..

پس از ترسیم عوامل اصلی ایجاد کژی و ناراستی و انحراف در انسان در قاب نهج البلاغه ی شریف ، به طرح ۹ نکته ی دیگر در این زمینه می پردازیم:

۱-همنشین و یار و دوست بد از جمله همسر و فرزند و….: امیر سخن و بیان(ع) در خصوص زبیر می فرمایند: زبیر همواره با ما بود تا آن که فرزند نامبارکش عبدا.. پا به جوانی گذاشت!

۲- استعمال ناصحیح نعمت ها: یکی از عوامل آزمایش و احیاناً انحراف  از منظر امام همین موضوع است که می فرمایند: چه بسا کسی که با نعمت هایی که به او رسیده……(حکمت۱۱۶)

۳- پرده پوشی خداوند: این مقوله اگر با ظرفیت پایین انسانی و حقارت نفس قرین شود ممکن است موجب سقوط، انحراف و حتی تجّری انسان ها شود و امام(ع) هم به این موضوع در حکمت ۱۱۶ اشاره کرده اند: و با پرده پوشی بر گناه فریب خورد!

۴- ستایش شدنِ انسان: بنظر اگر این موضوع موجب غرور آدمی گردد سرچشمه ی انحرافات دیگر نیز خواهد بود بنابر این محل ابتلاء و آزمایش آدمی است چنان که حضرت امیر به عنوان یکی از موارد امتحان ذکر نموده اند: و با ستایش شدن آزمایش گردد.(حکمت۱۱۶)

۵- فریب خوردن توسط دروغ پردازیها: اگر اطلاعات کسب شده توسط انسان در هر موضوعی ناصحیح باشد او را به سمت قضاوت و تحلیل ناصواب و ضلالت راهنمایی می کند، و به طریق اولی این چالش پیرامون مفاهیم اعتقادی مصداق دارد.حضرت علی (ع) خطاب به مردم کوفه می فرمایند: دروغ پردازیها تا چه زمانی شما را می فریبد؟! از کجا دشمن در شما نفوذ کرده و به اینجا آورده و به کجا باز می گرداند؟(خطبه۱۰۸)

۶- گسستن پیمان ها و نفاق و دورویی: بررسی این معضل شرح مفصلی می طلبد اما همین بس که بدانیم موجب بیچارگی و آسیب دیدگی روح و نفس ما خواهد شد. امام(ع) که در دوران پس از حکومت رنج های فراوانی را از نحله های مختلف فکری و سیاسی متحمل شدند ، خطاب به ناکثین می فرمایند: اخلاق شما پَست، و پیمان شما از هم گسسته، دین شما دو رویی و ……..(خطبه۱۳)

۷- آماده ی حساب نبودن: ابلیس از چهار جهت به انسان حمله ور می شود؛ از راست بدین صورت که او را مغرور به عبادات می نماید، از چپ بدین شکل که او را مأیوس می کند از رحمت خدا، از جلو بخاطر آنکه او را از یاد قیامت غافل می نماید و از پشت سر بدین صورت که او را نسبت به  مال و فرزندان و احفاد دچار گزند می کند. بنابر این یکی از مصادیق این هجوم غفلت از یاد قیامت و حساب و کتاب آخرت می باشد. حضرت (ع) خطاب به معاویه می فرمایند: دنیا تو را با خوشی های خود فریب داده، تو را بسوی خود خواند، و تو به دعوت آن پاسخ دادی و اطاعت کردی.همانا بزودی تو را وارد میدان خطرناکی می کند که هیچ سپر نگهدارنده ای نجاتت نمی دهد. ای معاویه از این کار دست بکش و آماده ی حساب باش! (نامه۱۰)

۸- به گمراهان گوش سپردن: مخاطب سخنان هجو و ناصحیح شدن موجب دیگری برای انحراف هاست که قرابت قابل توجهی با نکات شماره ۱ و ۵ دارد؛ در همین نامه ی دهم نهج البلاغه ، امام به معاویه می فرمایند: به گمراهان فرومایه گوش مسپار! اگر چنین کنی به تو اعلام می دارم که در غفلت زدگی قرار گرفته ای.

۹- برتر از شأن نسبت دادن: فردی که خودش را در جایگاهی قرار دهد که شایسته ی آن نیست به مرور دچار لغزش هایی نظیر غرور ، تکبر و …خواهد شد. در همین زمینه امام عارفان فرمودند: ( ای معاویه) و خود را به آنچه که برتر از شأن توست نسبت می دهی  به چیزی دست درازی می کنی که از تو بازداشته اند.(نامه۶۵)

مطمئناً اگر جستار دقیق تری در جملات منقول از حضرت داشته باشیم به موارد دیگر نیز خواهیم رسید و نکات صدرالذکرتنها یمی از دریای بی کران معارف و معلومات ایشان می باشد. امیدوارم با دقت در جملات گوهر بار و نکات حائز اهمیتی که اشاره شد بتوانیم نفس خویش را از زنجیر گناه و عصیان و دوری از حضرت حق برهانیم. لازم می آید به مخاطبان محترم نیز توصیه نمایم با مطالعه ی موضوعی مباحث نهج البلاغه نظیر موضوع مورد بحث این نوشتار، که به راحتی قابل کشف است و جناب آقای محمد دشتی کارهای ارزشمندی را در این زمینه انجام داده اند،نکات کلیدی آن را دریافت نموده، در صورت لزوم با شرایط کنونی انطباق داده و به جامعه ارائه دهیم تا علاوه بر خویش برای سعادت دیگران نیز گامی برداریم.انشاءا…

 رضوان مهدوی

رمضان سنه ی ۱۴۳۷ ه.ق