پایگاه خبری چهاردانگه
بخش چهاردانگه شهرستان ساري

چهل گیس، قلعه ای نویافته در شاهدژ

شاهدژ در بخش چهاردانگه شهرستان ساری و در 70 کیلومتری جنوب شرقی این­ شهرستان از استان مازندران و در شرقی ترین منقطه کوهستانی ساری قرار گرفته است. ارتفاع این قله از سطح دریاهای آزاد 2802 متر است. قلعه چهل ­گیس در 9 کیلومتری جنوب­ غربی قله شاهدژ واقع شده است.

6

 

شاهدژ در بخش چهاردانگه شهرستان ساری و در 70 کیلومتری جنوب شرقی این­ شهرستان از استان مازندران و در شرقی ترین منقطه کوهستانی ساری قرار گرفته است. ارتفاع این قله از سطح دریاهای آزاد 2802 متر است. قلعه چهل ­گیس در 9 کیلومتری جنوب­ غربی قله شاهدژ واقع شده است.

 

shahdezh

 

پیشینه پژوهش

به دلیل عدم انجام هیچ گونه فعالیت باستان­شناسی در حوزه جنوبی شاهدژ، دانسته­ های ما نسبت به پیشینه تاریخی این منطقه بسیار اندک است. علی رقم وجود محوطه­ های باستانی بسیار و تعدد و تنوع نمونه ­های سفالین، تاکنون مطالعه جدی و دقیقی بر روی آنها صورت نگرفته است و تلاش حاضر نیز نخستین گام در تامین این منظور می ­باشد. این مهم آشکارا ضرورت انجام تحقیق را توجیه می­ نماید. نویسنده در بررسی باستان شناسی سال 1390 که به منظور انجام پایان نامه کارشناسی ارشد وی بوده، از این منطقه دیدن کرد و این گزارش اولین گزارش علمی باستان شناسی منطقه جنوب شاهدژ محسوب می شود.

 

قلعه چهل­ گیس

این قلعه در 3 کیلومتری شرقی روستای بند­بن بر بالای صخره طبیعی به نام «سُوترَجِه» با ارتفاع 1745 متر از سطح دریا و 485 متر از سطح دره­ های اطراف که از جهت شمالی به دره اسبه رو، از جهت شرقی و جنوبی به دره فینسک و از طرف غربی به دامنه کوه زردره­ چال منتهی می­ شود. با بالا رفتن از تنها گذرگاه صعب­ العبور این صخره طبیعی که در دامنه غربی آن واقع شده به بالای صخره می­ رسیم و در آنجا شاهد یک سطح تقریبا مسطح می­ شویم که در آنجا بنای دو قلعه باستانی به چشم می­ خورد. یکی قلعه چهل گیس شمالی و دیگری چهل گیس جنوبی.  پوشش گیاهی سطح و اطراف صخره شامل درختانی از قبیل: تِل ، نمدار ، وَن ( زبان گنجشک ) ، سرخ ولیک و … می­ باشد. این بنا از چهار طرف توسط پرتگاه­ های مخوف احاطه شده است.

 

قلعه چهل گیس شمالی

مصالح به کار رفته در این قلعه لاشه سنگ­ و ملات ساروج و اندکی خشت است. حداکثر ارتفاع باقی مانده از این بنا در قسمت غربی 6 متر و در قسمت جنوبی 8 متر می­ باشد. طول بنا در قسمت غربی 9 متر و عرض بنا در قسمت جنوبی 7 متر است. به دلیل صدمات بسیار زیادی که بر اثر عوامل طبیعی و انسانی بر پیکره این بنا وارد شده نمی­ توان شکل ظاهری و پلان کاملی از آن ترسیم نمود. متأسفانه حجم بالای تخریب مانع از آن گردید تا ما به طور کامل عناصر تزئینی و معماری این قلعه شناخت پیدا کنیم.

 

شرح یافته­ ها:

از این قلعه تعداد 10 قطعه سفال جمع­ آوری گردید که با توجه به مقایسه گونه­ شناختی نمونه 2 آن با نمونه­ ای از شهر بلقیس ( کمال هاشمی، 1390: لوحه 30 طرح 179) متعلق به سده­ های 6 و 7 هجری قمری قابل مقایسه است.  نمونه 7 با نمونه­ ای از اولتان قالاسی دشت مغان (علیزاده، 1385: 105 شکل 5 طرح 2 ، 62)، بخش تارم سفلی قزوین (هاشمی، 1387: لوح 5 طرح 5) و خورهه (رهبر،1382: 158، طرح 80) که همگی متعلق به دوره ساسانی می­ باشند، قابل مقایسه است. نمونه 8 با نمونه­ هایی از جرجان (مرتضایی،1383: 171 لوحه 2 طرح 17) و بخش تارم سفلی قزوین (هاشمی، 1387: لوحه 24 طرح 7 ) متعلق به سده ششم هجری قمری، قابل مقایسه است.

 

گاهنگاری چهل گیس شمالی

با استناد به نتایج حاصل از گونه­ شناختی سفال ­های موجود می­ توان احتمال داد که قلعه چهل ­گیس جنوبی در دو دوره: ساسانی و سده ششم هجری قمری مسکونی بوده است.

 

چهل گیس جنوبی

این قلعه در دویست متری جنوبی قلعه چهل­ گیس شمالی و 56 متر پایین تر از آن واقع شده است. با دیوارهای باقیمانده از بنای قلعه، سه اتاق و یک راهروی باریک قابل شناسایی است. مصالح به کار رفته در این قلعه نیز همانند قلعه شمالی از لاشه سنگ و خشت و ملات ساروج است. دیوارهای داخلی قلعه با لایه­ای از گچ اندود شده که نشان دهنده گچکاری در بنا و از گچ به عنوان عنصر تزئینی در بنا به کار رفته است. در قسمت فوقانی دیواره جنوبی بنا شاهد حفره­هایی به قطر تقریبی 23  تا 30 cm هستیم که محل قرارگیری تیرهای چوبی جهت برپا نگه داشتن سقف بنا بوده است. با توجه به پراکندگی مواد و مصالح به کار رفته و ارتفاع بیش از اندازه  بنای اتاق غربی، احتمالا قلعه به صورت دو طبقه و متناسب با شیب پرتگاه ساخته شده است .ارتفاع دیوار جنوبی قلعه که کاملا با لاشه سنگ و ساروج بنا شده 23 متر است.

 

شرح یافته­ ها:

از این قلعه تعداد ده قطعه سفال شاخص جمع­ آوری گردید که با توجه به مقایسه گونه شناختی نمونه 4 آن با نمونه هایی از جرجان (مرتضایی،1383: 171، لوحه2)، شهر بلقیس (کمال­هاشمی، 1390: لوحه 39 طرح 232) و سرخ قلعه فیروز­کوه (پازوکی، 1385: 165، طرح­های 18 و22) که همگی متعلق به دوره سلجوقی می­باشند، قابل مقایسه است. نمونه 7 با نمونه­ هایی از جرجان (کیانی و کریمی، 1364: 32 طرح 19)، حوزه آبریز ابهررود (عالی،1383: لوحه 24 طرح های 1 و6)، سرخ­ قلعه فیروزکوه (پازوکی، 1385 :166، طرح­های 33،35و36) و با بخشی از تزئینات سطح درون ظروفی از حسنلو 1 (دانتی، 1386: تصویر ب، طرح­های 3 و 4) که همگی متعلق به دوران سلجوقی و ایلخانی می­ باشند، قابل مقایسه است.

 

گاهنگاری چهل گیس جنوبی

با استناد به نتایج حاصل از مقایسه گونه­ شناختی سفال­ های موجود می­ توان احتمال داد که قلعه چهل گیس جنوبی در دو دوره: سلجوقی و ایلخانی مسکونی بوده است.

 

نتیجه گیری

با توجه به موقعییت جغرافیایی و قرارگیری قلعه در مکانی صعب العبور و کوهستانی و در کنار نزدیکترین گذرگاه کوهستانی ساری به سمنان، به نظر می رسد که این قلعه در زمان گذشته با توجه به گاه نگاری نسبی انجام شده، نقش قلعه ­های حفاظتی را در این منطقه ایفا می­ کرد.

 

نویسنده: دكتر عابس نصیری تروکی

 

 

6 نظرات
  1. کیاسری محمد می گوید

    با سلام. لازم بود تا نویسنده محترم محل دقیق قله شاهدژ را مشخص میفرمودن. اینکه در حوزه کدام روستا قرار دارد و سابقه تاریخی و اساتیری اش چیه!
    قله شاهدژ در حوزه جغرافیایی روستای بالاده قرار داره و مردم این روستا هم اعتقادات و باورهایی در مورد قله شاهدژ دارن. مقاله «شاهدژ، نگین پرتلالو البرز » به قلم آقای عین اله آزموده مطلبی شیوا و جامع در این زمینه در لینک زیر هست.
    http://sadva.ir/index.php/archives/1608

  2. اصغری می گوید

    با عرض سلام. ببخشید آیا در گذشته (مثلا صد سال پیش) منطقۀ تروک یک روستا بوده که آقای دکتر اکنون پسوند تروکی دارند؟ کسانی که پسوند تروکی دارند امروزه بیشتر ساکن کجایند؟
    (البته تپه‌ای به نام تروک جرء آثار ملی ایران هست که پیشینه‌اش خیلی بیشتر از صد سال است)
    …………………………………………………………
    پايگاه خبري چهاردانگه ساري: منطقه ي تروك منطقه اي است در نزديكي روستاي تيلك و در واقع آقاي دكتر نصيري هم اهل روستاي تيلك هستند.

  3. اصغری می گوید

    https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Qaleyekolim.jpg?uselang=fa

    عکس دژ روستای کلیم (یکی از روستاهای اطراف فینسک) که بی‌شباهت به چهل‌گیس نیست

  4. شیوا صدر می گوید

    سلام . خسته نباشید . امکانش هست که ایمیل یا شماره همراه اقای دکتر نصیری رو برام بفرستین . ممنونم

  5. ابراهیمی می گوید

    سلام وقت بخیر.میخواستم بدونم شما راجع به مدرک تحصیلی ایشون اطمینان دارید؟خودشون عنوان کردند دکتری دارند یا شما از قبل می دونستید.قصد بی احترامی ندارم ولی میخوام مطمئن شم.

  6. علي نظري می گوید

    با سلام. ایشون مدرک دکتری در رشته ی باستانشناسی دارند.

ارسال یک پاسخ

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.